ظرفیت بازارهای نوظهور شرق آفریقا بررسی شد
فرصت‌های تجاری جدید ایران
بندر دارالسلام بزرگ‌ترین بندر شرق آفریقا واقع در کشور تانزانیا
در واقع تانزانیا به دلیل مجاورت با بندر دارالسلام و نقش آن در اتصال کشورهای محصور در خشکی به‌عنوان هاب لجستیک شرق آفریقا شناخته می‌شود. اوگاندا نیز با قرار گرفتن در مرکز منطقه و رشد سریع جمعیت، بازار مصرفی بزرگی را در اختیار دارد. این ترکیب جغرافیایی و اقتصادی، فرصتی استراتژیک برای کشورهایی همچون ایران است که به دنبال دسترسی پایدار به بازارهای قاره آفریقا به شمار می‌آید.
در مجموع، شرق آفریقا نه تنها یک بازار هدف برای صادرات ایران است، بلکه سکویی برای نفوذ به کل قاره محسوب می‌شود. بهره‌گیری از فرصت‌های تانزانیا و اوگاندا در صورت پیگیری منسجم و حمایت نهادی، می‌تواند گام نخست برای ارتقای جایگاه ایران در اقتصاد آفریقا باشد.
اتاق بازرگانی ایران در مطالعات خود درباره بازارهای نوظهور آفریقا، به بررسی ظرفیت‌های تجاری دو کشور تانزانیا و اوگاندا پرداخته است؛ دو کشوری که در سال‌های اخیر به‌واسطه رشد اقتصادی پایدار، جمعیت جوان و موقعیت ژئوپلیتیک ویژه، به بازیگران مهم منطقه‌ای تبدیل شده‌اند. تانزانیا در سال‌های اخیر به یکی از اقتصادهای رو به رشد شرق آفریقا تبدیل شده است؛ اقتصادی که طی یک دهه گذشته رشد پایدار میانگین ۵ تا ۶ درصدی را ثبت کرده و جایگاه خود را در میان کشورهای پیشرو قاره تثبیت کرده است.
موقعیت جغرافیایی راهبردی این کشور در حاشیه اقیانوس هند و نقش بندر دارالسلام به‌عنوان بزرگ‌ترین بندر شرق آفریقا، به تانزانیا جایگاهی کلیدی در اتصال کشورهای محصور در خشکی مانند اوگاندا، رواندا، بوروندی، مالاوی و زامبیا به اقتصاد جهانی داده است. عضویت در جامعه شرق آفریقا (EAC) و توافقنامه تجارت آزاد قاره آفریقا (AfCFTA) نیز ظرفیت‌های تازه‌ای برای توسعه تجارت ایجاد کرده است.
این شرایط به‌ویژه برای ایران، در صورت طراحی نقشه راه مشخص و استفاده از مزیت‌های صادراتی در حوزه «کشاورزی»، «دارو»، «تجهیزات پزشکی»، «مصالح ساختمانی» و «خدمات فنی–مهندسی» فرصتی تازه برای گسترش روابط اقتصادی فراهم می‌آورد.
از نظر منابع مالی، درآمد دولت عمدتا از مالیات بر درآمد شرکت‌ها (نرخ ۳۰ درصد)، مالیات بر درآمد افراد (۹ تا ۳۰ درصد) و مالیات بر ارزش افزوده (۱۸ درصد) تامین می‌شود. علاوه بر این، منابع طبیعی به‌ویژه طلا، گاز و الماس سهم مهمی در درآمدهای صادراتی دولت تانزانیا دارند.
شبکه ارتباطی حیاتی
مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی تاکید می‌کند که زیرساخت‌های ارتباطی تانزانیا بر محور کریدور مرکزی شکل گرفته است؛ مسیری که بندر دارالسلام را به کشورهای محصور در خشکی شرق و مرکز آفریقا متصل می‌کند. این کریدور اقتصادی‌ترین و پرکاربردترین مسیر ترانزیتی منطقه است و نقش کلیدی در تجارت کشورهای اوگاندا، رواندا، بوروندی و کنگو ایفا می‌کند.
علاوه بر شبکه جاده‌ای، پروژه راه‌آهن مدرن در تانزانیا در حال اجرا است که دارالسلام را به دودوما، موانزا و کیگومـا متصل خواهد کرد. این طرح زمان و هزینه حمل‌ونقل بار و مسافر را کاهش می‌دهد و جایگاه این کشور را به‌عنوان‌هاب لجستیک منطقه تقویت خواهد کرد. افزون بر آن، بندرهای تانگا و امتوارا نیز نقش مکملی در خدمت‌رسانی به مناطق شمالی و جنوبی کشور دارند. دسترسی به بازار ۱.۲میلیارد نفری آفریقا، امکان صادرات بدون تعرفه به کشورهای عضو EAC و نقش بندر دارالسلام به‌عنوان دروازه تجاری SADC، ترکیبی از مزیت‌های ژئوپلیتیک و اقتصادی برای تانزانیا ایجاد کرده است.
ساختار اقتصادی تانزانیا
اقتصاد تانزانیا طی یک دهه گذشته به‌طور میانگین رشد ۵ تا ۶ درصدی را ثبت کرده است. بخش خدمات با سهم ۴۵ درصد، کشاورزی با ۲۶ درصد و صنعت با ۲۹ درصد سه ستون اصلی اقتصاد کشور را تشکیل می‌دهند.
بخش کشاورزی همچنان یکی از منابع اصلی اشتغال و صادرات است، اما ارزش افزوده اندکی دارد. دولت در سال‌های اخیر با اصلاحات اقتصادی تلاش کرده سرمایه‌گذاری خارجی را جذب کند و زیرساخت‌ها را توسعه دهد.
در این میان باید اشاره کرد که تراز تجاری تانزانیا در سال‌های اخیر منفی بوده است. واردات این کشور عمدتا شامل ماشین‌آلات، تجهیزات حمل‌ونقل، فرآورده‌های صنعتی و مواد شیمیایی است، درحالی‌که صادرات آن بیشتر به محصولات معدنی مانند طلا، الماس و گاز طبیعی و همچنین برخی محصولات کشاورزی همچون چای، قهوه و تنباکو محدود می‌شود.
در سوی دیگر، ارزش صادرات تانزانیا از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ به طور پیوسته افزایش یافته است. این رشد صادرات، عملکرد قوی در بخش‌هایی مانند طلا، محصولات کشاورزی و مواد خام را نشان می‌دهد. با این حال، ارزش واردات با سرعتی بسیار بیشتر از صادرات رشد کرده است. واردات تانزانیا در سال ۲۰۲۴ تقریبا دو برابر سال ۲۰۲۰ بوده است. نتیجه این رشد نامتوازن، افزایش کسری تجاری در هر سال تلقی می‌شود که از ۶۳۲میلیون دلار در سال ۲۰۲۰ به بیش از ۳.۱میلیارد دلار در سال ۲۰۲۴ رسیده است. این روند نشان می‌دهد که تانزانیا برای تامین نیازهای اقتصادی خود، بیش از پیش بـه کالاهای خارجی وابسته است. این شکاف فرصت‌هایی برای کشورهایی، نظیر ایران ایجاد می‌کند تا در حوزه‌های مورد نیاز به بازار تانزانیا ورود کنند.
بازار تانزانیا در حال حاضر به‌شدت تحت‌تاثیر شرکای اصلی تجاری قرار دارد. چین و هند رتبه نخست تامین‌کنندگان کالا و سرمایه‌گذاری را کسب کرده‌اند. علاوه بر آن، ترکیه نیز با حضور فعال در پروژه‌های عمرانی و صادرات مصالح ساختمانی سهم قابل‌توجهی به دست آورده است. این وضعیت بیانگر رقابت سنگینی است که برای ورود ایران به بازار تانزانیا وجود خواهد داشت. روابط ایران و تانزانیا در سال‌های گذشته محدود بوده و حجم تجارت دو کشور ناچیز است. چالش‌هایی همچون «نبود کانال بانکی مستقیم»، «مشکلات حمل‌ونقل دریایی و هوایی» و «فقدان دفاتر نمایندگی اقتصادی ایران در تانزانیا» مانع گسترش تعاملات شده است.
البته به‌رغم این محدودیت‌ها، «محصولات پتروشیمی»، «مصالح ساختمانی»، «مواد غذایی و کشاورزی» و «محصولات صنعتی سبک از اصلی‌ترین اقلام صادراتی ایران به تانزانیا محسوب می‌شود و بسترهای همکاری در حوزه‌های کشاورزی، دارویی و خدمات فنی–مهندسی وجود دارد. در واقع می‌توان گفت که تانزانیا علاوه بر اینکه یک بازار هدف مستقیم برای صادرات ایران محسوب می‌شود، به‌عنوان دروازه‌ای راهبردی برای ورود به شرق و جنوب آفریقا اهمیت دارد. با وجود رقابت جدی از سوی چین، هند و ترکیه و مشکلات زیرساختی و بانکی، تمرکز بر حوزه‌های کشاورزی، دارو، انرژی، خدمات مهندسی و مصالح ساختمانی می‌تواند روابط اقتصادی ایران و تانزانیا را به سطحی پایدار و سودآور برساند. تحقق این هدف نیازمند طراحی نقشه راه روشن، تشکیل کارگروه مشترک ایران–تانزانیا و حمایت نهادی از صادرکنندگان است.
دومین شریک تجاری ایران در آفریقا
پس از بررسی فرصت‌های تجاری ایران در تانزانیا، مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران در گزارشی دیگر به سراغ اوگاندا رفته است؛ کشوری که در قلب شرق آفریقا قرار دارد و با توجه به رشد اقتصادی پایدار و عضویت فعال در نهادهای منطقه‌ای می‌تواند به یکی از مقاصد مهم صادراتی ایران بدل شود.
اوگاندا با جمعیتی بیش از ۴۹میلیون نفر و رشد اقتصادی بیش از ۶ درصد طی سال‌های اخیر، به عنوان یکی از اقتصادهای نوظهور آفریقا مطرح است. جایگاه این کشور به عنوان دروازه‌ای به بازارهای منطقه در کنار نیازهای فزاینده آن در بخش‌های کشاورزی، انرژی، دارو و خدمات مهندسی، ظرفیت‌های تازه‌ای برای حضور تجار و شرکت‌های ایرانی فراهم می‌آورد.
دریاچه ویکتوریا، دومین دریاچه آب شیرین بزرگ جهان، در جنوب اوگاندا قرار دارد و علاوه بر تامین آب و منابع شیلات، نقش مهمی در حمل‌ونقل داخلی و منطقه‌ای ایفا می‌کند. توپوگرافی اوگاندا ترکیبی از فلات‌ها، کوه‌ها و دریاچه‌هاست و این کشور به دلیل پوشش گیاهی متنوع به «مروارید آفریقا» شهرت یافته است.
اوگاندا به دلیل محصور بودن در خشکی، به‌شدت وابسته به شبکه‌های حمل‌ونقل منطقه‌ای است. مسیر اصلی دسترسی به دریا از طریق کریدور شمالی و بندر مومباسای کنیا صورت می‌گیرد. این مسیر بیشترین سهم را در واردات و صادرات اوگاندا دارد. در کنار آن، کریدور دارالسلام در تانزانیا نیز به‌عنوان مسیر جایگزین مورد استفاده قرار می‌گیرد.
اوگاندا یکی از اعضای فعال جامعه شرق آفریقا (EAC) است و با بهره‌گیری از این موقعیت، دسترسی بدون تعرفه به بازار کشورهای عضو از جمله کنیا، تانزانیا، رواندا، بوروندی و سودان جنوبی دارد. این کشور همچنین به توافقنامه تجارت آزاد قاره آفریقا پیوسته که امکان دسترسی به بازار 600میلیون نفری شرق و جنوب آفریقا را فراهم می‌آورد.
اقتصاد اوگاندا در سال‌های اخیر رشد پایداری را تجربه کرده و میانگین رشد سالانه آن بین ۵ تا ۶ درصد ثبت شده که سهم بخش کشاورزی 26 درصد، صنعت 32 درصد و خدمات 42 درصد است.
تراز تجاری اوگاندا نیز طی سال‌های گذشته منفی ارزیابی شده است. ارزش واردات این کشور بیش از صادرات آن است و بخش عمده نیازهای صنعتی و مصرفی از طریق واردات تامین می‌شود. واردات اوگاندا عمدتا شامل سوخت و مشتقات نفتی، ماشین‌آلات، تجهیزات برقی، وسایل نقلیه و دارو می‌شود، درحالی‌که صادرات کشور بر پایه محصولات کشاورزی مانند قهوه، چای، ماهی و تنباکو استوار است. البته باید اشاره کرد که در سال ۲۰۲۳ صادرات اوگاندا حدود 6.3میلیارد دلار و واردات نزدیک به 11.7میلیارد دلار ثبت شده است. این وابستگی بالا به واردات، زمینه‌ای برای ایران فراهم می‌کند تا در حوزه دارو، مصالح ساختمانی و ماشین‌آلات کشاورزی نقش پررنگ‌تری ایفا کند.
چین و هند همچنان بزرگ‌ترین صادرکنندگان کالا به اوگاندا هستند. چین سهم عمده‌ای در تامین ماشین‌آلات، تجهیزات برقی و کالاهای مصرفی دارد. هند نیز در حوزه دارو و محصولات شیمیایی فعال است. علاوه بر آن، کنیا و تانزانیا به دلیل نزدیکی جغرافیایی نقش پررنگی در تجارت منطقه‌ای اوگاندا دارند. این ترکیب نشان می‌دهد ورود ایران به بازار اوگاندا با رقابت سنگینی همراه خواهد بود. البته باید اشاره کرد که مبادلات تجاری ایران و اوگاندا در سال‌های گذشته بسیار محدود بوده است. نبود کانال‌های بانکی و حمل‌ونقل مستقیم، مانع اصلی توسعه روابط اقتصادی میان دو کشور است. با این حال، ظرفیت‌هایی در زمینه صادرات دارو، تجهیزات پزشکی، ماشین‌آلات کشاورزی و مصالح ساختمانی برای ایران در این کشور وجود دارد.
فرصت‌های صادراتی ایران
مرکز پژوهش‌های اتاق ایران پنج حوزه اصلی را برای صادرات ایران به اوگاندا شناسایی کرده است؛ کشاورزی و صنایع غذایی که شامل «صادرات کود»، «ماشین‌آلات کشاورزی» و «فناوری‌های فرآوری» می‌شود. در بخش دارو و تجهیزات پزشکی نیز ایران می‌تواند به تامین داروهای عمومی و تجهیزات بیمارستانی این کشور بپردازد. پروژه‌های عمرانی و نیروگاهی نیز از دیگر فرصت‌های صادراتی ایران در این کشور است. در بخش مصالح ساختمانی نیز ایران در صادرات سیمان، فولاد و کاشی مزیت دارد. همچنین مشارکت در توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و نفت نیز از دیگر فرصت‌های صادراتی ایران محسوب می‌شود.
درواقع می‌توان گفت که اوگاندا با اقتصادی جوان، رشد پایدار و جایگاه منطقه‌ای در جامعه شرق آفریقا، فرصت‌های مهمی برای صادرات ایران ایجاد کرده است. هرچند رقابت با چین، هند و کشورهای همسایه سخت خواهد بود، اما تمرکز بر بخش‌های کشاورزی، دارو، انرژی و خدمات مهندسی می‌تواند مسیر تازه‌ای برای گسترش روابط ایران و اوگاندا باز کند. تحقق این هدف نیازمند برنامه‌ریزی راهبردی، حمایت نهادی و حضور فعال بخش خصوصی ایرانی در بازار شرق آفریقا است.
