فعالان از رشد تدریجی حضور بانوان در اتاق‌های بازرگانی خبر میدهند
زنان در مسیر تصمیم‌سازی اقتصادی
این تغییر مسیر، آرام اما پیوسته بوده و امروز می‌توان رد پای آن را در همه عرصه‌ها، از تولید و خدمات تا صادرات و بازرگانی، مشاهده کرد.در این میان، اتاق‌های بازرگانی به عنوان نهاد رسمی بخش خصوصی، جایگاه ویژه‌ای در بازتاب این تحولات دارد. حضور در اتاق بازرگانی تنها به معنای فعالیت تجاری نیست؛ بلکه نشانه‌ای از ورود به ساختار تصمیم‌سازی اقتصادی کشور است. از این رو، میزان و کیفیت حضور زنان در این نهاد را می‌توان شاخصی از میزان نفوذ آنان در بدنه اقتصاد ایران دانست.
بررسی‌ها نشان می‌دهد طی دو دهه گذشته، تعداد زنان دارنده کارت بازرگانی افزایش یافته است. با این حال، کارشناسان تاکید دارند که صرف داشتن کارت بازرگانی نمی‌تواند معیار دقیقی برای سنجش مشارکت اقتصادی زنان باشد. در بسیاری از بنگاه‌های اقتصادی، زنان در موقعیت‌های مدیریتی، مالکیتی یا سهامداری فعال هستند، اما به دلایل حقوقی یا ساختار سنتی شرکت‌ها، کارت بازرگانی به نام فرد دیگری ثبت شده است.
این وضعیت باعث شده سهم واقعی زنان در تجارت و صنعت در آمارهای رسمی کمتر از واقعیت دیده شود. با وجود این کمبودها، روند کلی نشان می‌دهد زنان توانسته‌اند مسیر ورود به ساختارهای اقتصادی رسمی را هموار کنند. از نخستین حضور محدود آنان در هیات نمایندگان اتاق‌ها تا ایجاد تشکل‌های تخصصی، مسیر پیشرفت زنان در بخش خصوصی ایران به تدریج از «نمادین» به «کارکردی» تغییر یافته است.
مسیر سازمان‌یابی زنان بازرگان
نخستین تلاش‌ها برای ساماندهی فعالیت اقتصادی زنان در قالب شورای بانوان بازرگان به دهه ۱۳۶۰ بازمی‌گردد. این شورا در آن زمان فعالیت منسجمی نداشت و پس از مدتی عملا غیرفعال شد، اما در دهه ۱۳۸۰ بار دیگر با ابتکار جمعی از زنان فعال اقتصادی احیا شد. نقطه عطف این حرکت، تشکیل کانون ملی زنان بازرگان ایران بود؛ تشکلی که با هدف نهادینه‌سازی نقش زنان در ساختار اتاق ایران و شبکه‌سازی میان بانوان کارآفرین پایه‌گذاری شد.
امروز پس از گذشت حدود دو دهه، ۲۳ کانون استانی زیرمجموعه این نهاد در کشور فعال شده‌اند. از این میان، حدود ۱۶ تا ۱۷ کانون فعالیت مستمر دارند و سایرین در مراحل شکل‌گیری و سازمان‌دهی هستند. هرچند هنوز همه آنها به سطح مطلوب عملکرد نرسیده‌اند، اما همین گسترش تدریجی نشان از اراده و پایداری زنان در تثبیت جایگاه خود در بخش خصوصی دارد.
برخلاف تصورهای رایج، اغلب زنان فعال اقتصادی معتقدند موانع اصلی حضور آنان نه در قانون، بلکه در باورهای اجتماعی و فرهنگی نهفته است. قوانین کشور محدودیتی برای صدور کارت بازرگانی یا ثبت شرکت‌های متعلق به زنان قائل نیست، اما فضای عرفی و ذهنیت‌های مردانه گاه به مانعی نامرئی تبدیل می‌شود. این مقاومت‌های غیررسمی، به‌ویژه در استان‌های کمتر صنعتی، باعث می‌شود بسیاری از زنان برای حضور در ساختارهای اقتصادی رسمی تردید کنند یا نیازمند حمایت اجتماعی باشند.
در کنار این چالش فرهنگی، کمبود سرمایه نیز از موانع جدی فعالیت اقتصادی زنان است. بسیاری از آنان از نبود پشتوانه مالی و دشواری دسترسی به منابع بانکی گلایه دارند. با این حال، زنان در سال‌های اخیر نشان داده‌اند که می‌توان با اتکا به دانش، خلاقیت و شبکه‌سازی، بخشی از این موانع را پشت سر گذاشت.
با وجود محدودیت‌ها، حضور زنان در اتاق‌های بازرگانی در سال‌های اخیر رشد محسوسی داشته است. گرچه نسبت آنان در ترکیب هیات نمایندگان هنوز اندک است، اما کیفیت این حضور تفاوت چشم‌گیری با گذشته دارد. امروز زنان بازرگان نه صرفا در نقش مشاور یا عضو نمادین، بلکه در جایگاه مدیران، صادرکنندگان و تصمیم‌گیرندگان واقعی ظاهر شده‌اند.
به گفته فعالان اقتصادی زن، مساله اصلی در مسیر حضور موثر زنان نه قوانین بازدارنده است و نه کمبود فرصت، بلکه اعتمادبه‌نفس و خودباوری است. آنها معتقدند که زنان باید به توانایی‌های خود ایمان داشته باشند و دانش و تخصصشان را به‌طور مداوم ارتقا دهند تا بتوانند در رقابت با مردان در شرایط برابر قرار گیرند. به باور آنها، محدودیت‌های بیرونی در بسیاری موارد با تغییر نگرش و افزایش جسارت قابل رفع است. از نگاه کارشناسان، همین تحول ذهنی می‌تواند نقطه آغاز تغییرات ساختاری بزرگ‌تر باشد. هرچه زنان بیشتری وارد عرصه تصمیم‌گیری‌های اقتصادی شوند، الگوی نقش‌آفرینی آنان در جامعه تثبیت خواهد شد و نگاه مردسالارانه در ساختارهای سنتی جای خود را به مشارکت برابر خواهد داد.
گرچه همچنان مسیر طولانی برای نقش‌آفرینی پررنگ‌تر زنان در پیش است، اما روند حرکت زنان در ساختار اتاق بازرگانی را می‌توان یکی از نشانه‌های بلوغ بخش خصوصی ایران دانست. اتاق‌های بازرگانی که زمانی به‌عنوان محیطی صرفا مردانه شناخته می‌شدند، امروز میزبان زنان کارآفرین و مدیرانی هستند که با پشتکار و تخصص خود توانسته‌اند مرزهای سنتی را بشکنند.
تجربه شکل‌گیری کانون‌های زنان بازرگان نشان داده است که حضور زنان در اقتصاد، نه تهدیدی برای ساختار موجود، بلکه فرصتی برای نوآوری، توسعه و تنوع در تصمیم‌سازی‌ها است. امروز بیش از هر زمان دیگری، ضرورت مشارکت زنان در ساختار بخش خصوصی به عنوان یک نیاز واقعی برای رشد پایدار اقتصاد کشور مطرح است.
گردهمایی زنان در اتاق بازرگانی
فعالان بخش خصوصی روند رشد تدریجی حضور زنان در اتاق بازرگانی را مثبت، اما ناکافی می‌دانند. آنها بر این باورند که صرف داشتن کارت بازرگانی شاخص دقیقی برای سنجش فعالیت اقتصادی زنان نیست، زیرا بسیاری از آنان بدون ثبت رسمی، نقش موثری در بنگاه‌ها دارند. در این میان باید اشاره کرد که تاکنون ۲۳ کانون در کشور ایجاد شده که حدود ۱۶ تا ۱۷ مورد فعال هستند. زنان حاضر در اتاق بازرگانی می‌گویند که مانع قانونی خاصی در برابر فعالیت زنان وجود ندارد و مشکل اصلی در سنت‌ها، باورهای اجتماعی و گاه کمبود اعتمادبه‌نفس است.
بر این اساس سیده فاطمه مقیمی، رئیس کانون زنان بازرگان ایران، در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» گفت: به‌عنوان زنی که بیش از چهار دهه در حوزه حمل‌ونقل فعال بوده و در اتاق بازرگانی حضور داشته‌ام، می‌توانم بگویم در طول این چهار دهه، به‌تدریج شاهد افزایش حضور زنان در بخش‌های مختلف صنعت، معدن، تجارت و کشاورزی بوده‌ایم. اگر بخواهیم این روند را به‌صورت دقیق‌تر رصد کنیم، باید از دو شاخص استفاده کرد.
شاخص نخست، افرادی هستند که کارت بازرگانی به نام خود دارند؛ مرجع تعیین این موضوع نیز اتاق‌های بازرگانی سراسر کشور هستند، اما در بسیاری از موارد یک خانم در اتاق بازرگانی فعال است و در قالب فعالیت‌های کشاورزی یا صنعتی کار می‌کند، درحالی‌که کارت به نام شخص دیگری (برای مثال مدیرعامل) صادر شده است. در این شرایط ممکن است او مالک یا سهامدار اصلی بنگاه اقتصادی باشد و فعالیت خود را به‌طور گسترده توسعه دهد. بنابراین، صرف داشتن کارت بازرگانی، معیار دقیقی برای سنجش حضور اقتصادی زنان در اتاق بازرگانی نیست، بلکه باید دید چه تعداد از بانوان عملا در عرصه بازرگانی مشارکت دارند.
او ادامه داد: در حال حاضر، اتاق‌های بازرگانی کشور میزان حضور زنان را در فعالیت‌های اقتصادی رصد می‌کند. بر این اساس اخیرا بیست‌وسومین کانون زنان بازرگان افتتاح شده است. این آمارها خود می‌تواند شاخصی از رشد و توسعه مشارکت اقتصادی زنان باشد. البته ممکن است برخی کانون‌ها هنوز فعالیت جدی خود را آغاز نکرده باشند، اما به هر حال حضور آنها در جامعه اقتصادی از طریق کانون زنان شکل گرفته و سبب شناسایی و گردهم‌آیی فعالان زن در این حوزه شده است. حتی اگر برخی از این کانون‌ها اکنون غیرفعال باشند، باید گفت کلید حرکت آنان در طول زمان زده شده و تاکنون ۲۳ کانون در کشور شکل گرفته است.
مقیمی افزود: خوشبختانه امروز در اتاق‌های بازرگانی سراسر کشور، شاهد حضور تعداد قابل‌توجهی از بانوان هستیم، هر چند هنوز این تعداد به اندازه کافی نیست، اما نسبت به گذشته افزایش یافته است. حدود ۴۰ سال گذشته مجموعه‌ای با نام «شورای بانوان بازرگان» وجود داشت که کم‌وبیش از قبل شکل گرفته بود، اما امتداد و فعالیت مستمری نداشت. در واقع منحل نشده بود، اما کسی پیگیر آن نبود. فعالیت جدی این شورا ابتدا در تهران احیا شد و به‌تدریج این شورا را در اتاق‌های بازرگانی دیگر استان‌ها نیز راه‌اندازی کردم.
رئیس کانون زنان بازرگان اتاق بازرگانی ایران در ادامه توضیح داد: در اواخر دهه ۱۳۸۰ و اوایل دهه ۱۳۹۰، به این نتیجه رسیدم که باید برای این مجموعه، ماهیتی حقوقی و تشکلی ثبت‌شده در اتاق ایران ایجاد کنیم. به همین دلیل، تشکلی با نام «کانون ملی زنان بازرگان» را پایه‌گذاری کردم.
این کانون پس از تلاش‌های بسیار و عبور از موانع متعدد، در اتاق ایران به ثبت رسید و پس از آن، در سایر استان‌ها نیز یکی پس از دیگری تشکیل شد. تا امروز، ۲۳ کانون زنان بازرگان در سراسر کشور افتتاح شده است. از این میان، حدود ۱۶ یا ۱۷ کانون فعال هستند و سایر آنها به دلیل نبود انسجام یا راهبرد درونی، در حال حاضر فعالیت چشم‌گیری ندارند.
مقیمی درباره موانع پیش‌روی زنان گفت: صادقانه باید به این نکته اشاره کرد که مانع خاصی که صرفا متوجه زنان باشد، وجود ندارد. مساله کمبود اعتمادبه‌نفس، می‌تواند هم برای زن و هم برای مرد وجود داشته باشد. از سوی دیگر، شرایط نامطلوب اقتصادی برای همه دشوار است، نه فقط برای زنان. البته از نظر سرمایه‌گذاری، زنان معمولا سرمایه کمتری در اختیار دارند و این یک واقعیت طبیعی است؛ بسیاری از زنان از نداشتن پشتوانه مالی و حمایت سرمایه‌ای رنج می‌برند.
اما از نظر قانونی، هیچ محدودیت خاصی برای فعالیت زنان در کسب‌وکار وجود ندارد. گاهی ما کمبودها و مشکل‌های خود را به قوانین نسبت می‌دهیم، درحالی‌که در عمل چنین موانعی وجود ندارد. برای مثال، در حوزه کاری صنعت حمل‌ونقل (که یکی از مردانه‌ترین مشاغل در ایران و جهان محسوب می‌شود) بیش از ۴۰ سال فعالیت کرده‌ام و هیچ منع قانونی در این مسیر وجود نداشت، تنها موانع عرفی و باورهای اجتماعی وجود داشت که خوشبختانه امروز تا حد زیادی برطرف شده‌اند. اکنون زنان بسیاری در حوزه حمل‌ونقل فعالیت می‌کنند و بسیار موفق هستند.
رئیس کانون زنان بازرگان در پایان تاکید کرد: بنابراین، مشکل اصلی نه قانونی است و نه اخلاقی، بلکه ریشه در سنت‌ها و باورهای اجتماعی دارد. زنان باید به خودباوری برسند و اعتمادبه‌نفس پیدا کنند، اما این اعتماد نباید به غرور تبدیل شود. باید به توانایی‌های خود ایمان داشته باشیم، دانش و تخصص خود را ارتقا دهیم و آنگاه در شرایطی قرار خواهیم گرفت که بتوانیم هم‌پای مردان، کار کنیم و موفق شویم.
گفت‌وگو با رئیس کانون زنان بازرگان ایران نشان می‌دهد که مسیر توانمندسازی زنان در ساختار اقتصادی کشور، هرچند طولانی و دشوار بوده، اما اکنون به مرحله‌ای رسیده که می‌توان از آن به عنوان یک دستاورد اجتماعی یاد کرد. اتاق‌های بازرگانی که زمانی صرفا به‌عنوان عرصه‌ای مردانه شناخته می‌شدند، امروز میزبان ده‌ها زن کارآفرین و مدیر بنگاه‌های اقتصادی هستند که با پشتکار و تخصص خود جایگاهی واقعی در بازار کسب کرده‌اند.
تجربه زنان پیشگامی مانند سیده فاطمه مقیمی، نشان می‌دهد که سد اصلی، نه در قانون و نه در ساختارهای رسمی، بلکه در نگرش‌های فرهنگی و اجتماعی است. عبور از این موانع نیازمند استمرار در آموزش، شبکه‌سازی و ایجاد اعتمادبه‌نفس میان نسل جدید زنان کارآفرین است. در نهایت، حضور موثر زنان در اتاق‌های بازرگانی را می‌توان نه صرفا یک مطالبه جنسیتی، بلکه ضرورتی برای پویایی اقتصاد ملی دانست؛ چرا که توسعه اقتصادی بدون استفاده از ظرفیت نیمی از جمعیت کشور، نه عادلانه است و نه کارآمد.
