چگونه هزینه سفره خانوار با افزایش انتظارات تورمی رشد می‌کند؟
فرمان پولی تورم خوراکی
بررسی تورم نقطه به نقطه کالاهای خوراکی در کنار رشد نقطه به نقطه پول در بازه زمانی بلندمدت، نشان از همبستگی بالای این دو دارد. به طوری که می‌توان تا میزان زیادی از تغییرات تورم خوراکی‌ها را با تغییرات رشد پول در اقتصاد ایران توضیح داد. بررسی‌ها نشان می‌دهد طی سال‌های اخیر همبستگی میان رشد پول و نرخ تورم کالاهای خوراکی نسبت به گذشته افزایش یافته است. به عقیده کارشناسان، افزایش انتظارات تورمی می‌تواند موجب افزایش همراهی رشد پول و تورم کالاهای ضروری همچون خوراکی‌ها باشد. به طوری که در صورت افزایش انتظارات تورمی، افراد برای جلوگیری از بی‌ارزش شدن پول، تقاضای خود را برای کالاهای خوراکی قابل نگهداری افزایش می‌دهند، که این موضوع باعث رشد نرخ تورم خوراکی میشود. این موضوع نشان می‌دهد افزایش قیمت کالاهای خوراکی‌ها یکی از مهم‌ترین مقاصد افزایش انتظارات تورمی در اقتصاد ایران است.
تورم، پدیده‌ای پیچیده است که همواره یکی از چالش‌های اصلی اقتصاد ایران بوده است. در این میان، تورم کالاهای خوراکی به دلیل تاثیر مستقیم بر معیشت خانوارها، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که رابطه تنگاتنگی میان افزایش حجم پول در اقتصاد و جهش قیمت‌ها، به ویژه در بخش خوراکی‌ها، وجود دارد. بررسی نقش انتظارات تورمی در تشدید نوسانات تاریخی رشد پول و تورم خوراکی‌ها طی ۱۳ سال اخیر، نشان می‌دهد انتظارات فزاینده تورمی چه اثری بر سفره خانوار ایرانی وارد می‌کند. همبستگی بالای تورم نقطه به نقطه کالاهای خوراکی و نرخ نقطه به نقطه پول به معنای آن است که با افزایش رشد پول در اقتصاد ایران، معمولا با فاصله زمانی کوتاهی، تورم کالاهای خوراکی افزایش می‌یابد.
به عبارت دیگر وقتی رشد پول (اسکناس و سپرده‌های دیداری) در اقتصاد ایران زیاد میشود، یعنی مردم پول نقد بیشتری در دست دارند، سعی در زودتر خرج کردن پول خود برای مایحتاج ضروری زندگی می‌کنند.
این اتفاق معمولا وقتی رخ می‌دهد که افراد انتظار افزایش قیمت‌ها را دارند، پس نمی‌خواهند پولشان بی‌ارزش شود. در نتیجه تقاضا برای کالاهای ضروری و روزمره، مانند خوراکی‌ها، بالا می‌رود و قیمت آنها سریع‌تر افزایش پیدا می‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد همراهی تورم نقطه‌ای کالاهای خوراکی و رشد نقطه‌ای پول طی سال‌های اخیر به طور محسوسی بیشتر شده است. به طوری که همبستگی این دو شاخص از ابتدای سال ۱۴۰۱ تا خرداد سال جاری به بیش از ۰.۹۱ رسیده است، که این رقم از سال ۱۳۹۱ تا پایان ۱۴۰۰ معادل با ۰.۵۲ بوده است. بنابراین در سال‌های اخیر همبستگی میان رشد «پول» و نرخ تورم افزایش شدیدی داشته است.
انتظارات تورمی بالاتر از میانگین بلندمدت
نقدینگی شامل پول و شبه پول است. بر اساس طبقه بندی بانک مرکزی، پول به معنای اسکناس و مسکوکات و سپرده‌های دیداری(جاری) نزد شبکه بانکی است. به عبارتی پول بخش کاملا سیال نقدینگی محسوب میشود که اثر گذاری زیادی بر تورم دارد. سپرده‌های مدت‌دار نیز شبه پول در نظر گرفته میشود. در بررسی‌های اقتصادی، نسبت پول به شبه پول به نحوی می‌تواند تخمینی از انتظارات تورمی باشد. بررسی داده‌های منتشرشده توسط بانک مرکزی نشان می‌دهد در حال حاضر نماگر انتظارات تورمی یعنی نسبت «پول» به «شبه پول» در سطوحی بالاتر از میانگین بلندمدت قرار دارد. این شاخص در خرداد ماه نیز همچون ۳۰ ماه منتهی به خرداد ماه سال جاری ۳۰ درصد گزارش شده است.
بررسی بالاترین تورم‌های خوراکی
در روند تورم خوراکی‌ها و نرخ رشد پول طی یک دهه اخیر فراز و نشیب‌های زیادی ثبت شده است. بین بالاترین و پایین ترین رقم ثبت شده برای تورم نقطه به نقطه خوراکی طی سال‌های ۱۳۹۱ تا خرداد ۱۴۰۴، بیش از ۸۰ واحد درصد فاصله وجود دارد. پایین ترین رقم تورم نقطه‌ای کالاهای خوراکی و آشامیدنی در اردیبهشت سال ۱۳۹۵ برابر با ۳.۹ درصد و بالاترین رقم این شاخص در تیر سال ۱۴۰۱، ۸۷.۷۵ درصد ثبت شده است. در تمامی این سال‌ها رشد پول نیز همراهی معنا دارای با تورم خوراکی‌ها ثبت کرده و فراز و نشیب زیادی را به نمایش گذاشته است. طی سال‌های ۱۳۹۱ تا خرداد ۱۴۰۴، پایین‌ترین رشد نقطه‌ای ثبت شده برای پول، منفی ۵ درصد در تیر سال ۱۳۹۵ و بالاترین رقم این شاخص ۸۹ درصد و مربوط به مهر ماه سال ۱۳۹۹ است.
ثبت رکورد‌های جدید در سال‌های بعد از ۱۳۹۷
تورم خوراکی‌ها و حجم پول با آغاز سال ۱۳۹۷ به سطوح جدیدی از رشد وارد شدند. رشد نقطه به نقطه پول از ابتدای سال ۱۳۹۱ تا اردیبهشت سال ۱۳۹۷ در ارقام پایین‌تر از ۴۰ درصد (ارقامی بین منفی ۵ تا ۳۵ درصد) در نوسان بود. این شاخص که در اردیبهشت سال ۱۳۹۷ ۲۰ درصد ثبت شده بود، تنها بعد از گذشت دو ماه، در مرداد ماه آن سال به ۴۰ درصد رسید. بررسی‌ها نشان می‌دهد. از سوی دیگر، رشد پول از مرداد سال ۱۳۹۷ تا شهریور سال ۱۴۰۲ (بیش از سه سال) در حوالی ۴۰ درصد و یا بالاتر تر نوسان داشته است. طی این سال‌ها رشد پول در موارد محدودی چند واحد درصد ۴۰درصد کمتر ثبت شده‌اند و در ماه‌ها زیادی این شاخص بیش از ۶۰ درصد گزارش شده است. این شاخص در مهر ماه سال ۱۳۹۹، به نزدیکی ۹۰ درصد (۸۹ درصد) نیز رسید. با این حال از مهر ماه سال ۱۴۰۲ تاکنون این شاخص به سطوح پایین‌تر از ۴۰ درصد بازگشته است.
طی این سال‌ها، تورم خوراکی‌ها نیز روند مشابه با رشد پول به نمایش گذاشته است. تورم نقطه‌ای کالاهای خوراکی و آشامیدنی‌ها که طی ۴ سال ابتدای ۱۳۹۳ تا پایان ۱۳۹۶، در سطوح پایین‌تر از ۲۰ درصد در نوسان بود. در مرداد ماه سال ۱۳۹۷ به ۲۴.۷ درصد رسید. این شاخص تا بهمن ۱۳۹۸ به حوالی ۲۰ درصد بازنگشت و در این بازه یک‌ساله حتی رکورد ۸۴.۵ درصدی (در فروردین سال ۱۳۹۸) را رقم زده است.
مکانیسم پولی شارژ تورم
از نگاه کارشناسان، یکی از عوامل اصلی بالا رفتن تورم، رشد نقدینگی در اقتصاد کشور است. نقدینگی یعنی مجموع پول در دست مردم و بانک‌ها که می‌تواند به خرید کالاها و خدمات وارد شود. وقتی این حجم پول سریع‌تر از تولید کالا و خدمات افزایش یابد، تقاضا برای کالاها به‌خصوص خوراکی‌ها بالا می‌رود. اما اگر عرضه کالاها نتواند با این افزایش تقاضا هماهنگ شود، قیمت‌ها بالا می‌روند و تورم شکل می‌گیرد.
خوراکی‌ها به دلیل ضروری بودن، اولین گروه کالایی هستند که اثر رشد نقدینگی بر آنها مشاهده میشود. برای مثال، در سال‌هایی که نقدینگی رشد بالای ۳۰ درصد داشته، قیمت مواد غذایی بیش از ۴۰ درصد افزایش یافته است. این امر نشان می‌دهد که حتی یک افزایش نسبی در حجم پول می‌تواند فشار زیادی بر سفره مردم وارد کند.
اما باید توجه کرد پول تنها عامل نیست. نوسانات نرخ ارز، هزینه واردات، شرایط جوی و سیاست‌های حمایتی دولت نیز نقش مهمی در شکل‌گیری تورم خوراکی دارند. وقتی مردم انتظار دارند قیمت‌ها باز هم افزایش یابد، پیش‌خرید کالاها و ذخیره‌سازی انجام می‌دهند، رفتاری که خود تورم را تشدید می‌کند.برای کنترل تورم خوراکی، تنها محدود کردن رشد نقدینگی کافی نیست، بررسی‌ها نشان می‌دهد که عرضه پول بیش از ظرفیت اقتصاد موتور تورم است و خوراکی‌ها اولین قربانیان آن در سفره مردم ایران هستند. سیاست‌های موفق برای مهار تورم خوراکی باید هم به عوامل پولی و هم به عوامل غیرپولی توجه داشته باشند تا اثرات آن ملموس و پایدار باشد.
