چرا سوختی که قرار بود از گردونه خارج شود، دوباره نقش‌آفرین شده است؟
اوج‌گیری تقاضای نفتکوره
بر اساس آخرین گزارش میان‌مدت آژانس بین‌المللی انرژی، تقاضای جهانی برای نفت کوره (Residual Fuel Oil) در سال ۲۰۲۵، ۵ درصد بالاتر از سال ۲۰۱۹ خواهد بود. این در حالی است که تقاضای بنزین تنها ۲ درصد رشد نشان می‌دهد و دو سوخت مهم دیگر، یعنی سوخت جت و گازوئیل، همچنان زیر سطح مصرف پیش از کرونا باقی مانده‌اند. این تغییر مسیر، تنها یک آمار ساده نیست؛ بلکه نشانه‌ای است از جابه‌جایی تدریجی توازن در الگوی مصرف جهانی انرژی. بازگشت نفت کوره، پرسشی اساسی را پیش روی سیاستگذاران و ناظران بازار قرار داده است: چرا سوختی که قرار بود از گردونه خارج شود، دوباره نقش‌آفرین شده است؟
تغییر مسیر پیش‌بینی‌ها
در سال ۲۰۲۰، زمانی که بازار جهانی نفت هنوز در شوک کاهش تقاضای ناشی از کرونا فرو رفته بود، آژانس بین‌المللی انرژی در گزارش خود موسوم به «Oil ۲۰۲۰» تصویری نسبتا ثابت از آینده ترسیم کرده بود. طبق آن گزارش، انتظار می‌رفت تقاضای جهانی برای بنزین از ۲۶میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۹ به ۲۷میلیون بشکه در ۲۰۲۵ برسد (رشد ۲ درصدی)، گازوئیل از ۲۹ به ۳۰میلیون بشکه در روز (رشد ۳.۴ درصدی) و سوخت جت نیز با افزایش ۶ درصدی به ۹میلیون بشکه در روز برسد. در این میان، نفت کوره کم‌اهمیت‌ترین سوخت پیش‌بینی شده بود، با رشدی کمتر از ۲ درصد تا سال ۲۰۲۵. اما در گزارش تازه«Oil ۲۰۲۵»، تمام معادلات تغییر کرده است.
اکنون برآورد می‌شود که مصرف جهانی نفت کوره تا سال ۲۰۲۵ به ۶.۵میلیون بشکه در روز برسد، درحالی‌که در سال ۲۰۱۹ تنها ۶.۲میلیون بشکه بود. به بیان دیگر، نفت کوره برخلاف تصور اولیه، بسیار سریع‌تر از پیش‌بینی‌های سال ۲۰۲۰ رشد کرده است. در مقابل، تقاضای گازوئیل در همان بازه زمانی ۱.۴ درصد کاهش یافته و مصرف سوخت جت نیز با وجود بازیابی سفرهای هوایی، هنوز ۲.۵ درصد کمتر از سطح پیش از کرونا است. حتی رشد بنزین نیز از سطح متوسط فراتر نرفته و به سختی به ۲ درصد رسیده است.
دلایل صعود دوباره نفتکوره
نفت کوره یا Residual Fuel Oil یکی از سنگین‌ترین فرآورده‌های نفت خام است که پس از مراحل پالایش و جداسازی سوخت‌هایی مانند بنزین و گازوئیل باقی می‌ماند. این سوخت به دلیل چگالی و نقطه جوش بالا، بیشتر در نیروگاه‌ها برای تولید برق، در کشتی‌ها به‌عنوان سوخت دریایی و در برخی صنایع سنگین مانند سیمان و فولاد استفاده می‌شود. نفت کوره به‌طور کلی سوختی ارزان اما آلاینده است و در کشورهای در حال توسعه همچنان نقش مهمی در تامین انرژی ایفا می‌کند. رشد غیرمنتظره تقاضا برای نفت کوره را می‌توان حاصل هم‌زمانی چند روند اقتصادی، ژئوپلیتیک و فناورانه دانست.
۱. بازگشت تجارت دریایی و افزایش نیاز به سوخت‌های سنگین
با عبور اقتصاد جهانی از بحران کرونا و افزایش صادرات در شرق آسیا، حجم تجارت دریایی رشد چشم‌گیری یافته است. اگرچه مقررات IMO ۲۰۲۰ استفاده از سوخت‌های پرگوگرد را محدود کرده، اما تقاضا برای نفت کوره کم‌گوگرد (VLSFO) در ناوگان کشتیرانی همچنان بالا رفته است. بسیاری از کشورها، به‌ویژه در خاورمیانه و جنوب شرق آسیا، از این سوخت برای تامین انرژی ارزان حمل‌ونقل بین‌المللی استفاده می‌کنند.
۲. کمبود گاز طبیعی در بازار جهانی
در سال‌های اخیر، بحران‌های گازی به‌ویژه پس از جنگ اوکراین، موجب شد کشورهایی نظیر عربستان، عراق، بنگلادش و پاکستان دوباره به مصرف نفت کوره برای تولید برق روی آورند. این بازگشت اجباری به سوخت‌های سنگین، یکی از عوامل کلیدی رشد تقاضا بوده است.
۳. کاهش سرمایه‌گذاری در پالایشگاه‌ها و تغییر ترکیب فرآورده‌ها
در پی همه‌گیری کرونا، بسیاری از پروژه‌های پالایشی یا متوقف شدند یا با تاخیر روبه‌رو شدند. کاهش ظرفیت‌های جدید و تمرکز پالایشگاه‌ها بر حداکثرسازی خروجی اقتصادی موجب شد سهم نفت کوره در ترکیب فرآورده‌ها افزایش یابد.
۴. نقش روسیه و ایران در بازار فرآورده‌های سنگین
تحریم‌های غرب علیه روسیه و ایران باعث شد هر دو کشور بخشی از نفت خود را به شکل فرآورده‌های سنگین از جمله نفت کوره صادر کنند. صادرات این محصولات، به‌ویژه به بازارهای آسیایی و آفریقایی به رشد تقاضای جهانی دامن زده است.
۵. رقابت قیمتی و ملاحظات اقتصادی
در شرایط نوسان قیمت انرژی، نفت کوره همچنان یکی از ارزان‌ترین سوخت‌های قابل دسترس است. برای بسیاری از اقتصادهای در حال توسعه، استفاده از نفت کوره راهی برای حفظ ثبات قیمتی در تولید برق، حمل‌ونقل و صنایع سنگین است.
سوخت جت و گازوئیل در مسیر انقباض
درحالی‌که روند عرضه نفت کوره صعودی بوده، دو سوخت اصلی دیگر با افت یا رکود تقاضا مواجهند. صنعت هوایی جهان، هرچند پس از بحران کرونا روندی افزایشی در پیش گرفته، اما هنوز به سطح مصرف ۲۰۱۹ نرسیده است. رشد کند سفرهای بین‌قاره‌ای، افزایش قیمت بلیت و نگرانی‌های زیست‌محیطی از دلایل اصلی عقب‌ماندگی تقاضای سوخت جت است. گازوئیل نیز، با وجود اینکه در حمل‌ونقل زمینی و صنعت نقش کلیدی دارد، تحت فشار افزایش بهره‌وری خودروها و رشد خودروهای الکتریکی با کاهش نسبی روبه‌رو شده است. در اروپا و چین، سیاست‌های جدید برای کاهش انتشار دی‌اکسیدکربن، سهم دیزل را در ناوگان حمل‌ونقل کاهش داده است.
پیامدهای بازگشت نفتکوره
افزایش تقاضای نفت کوره پیامدهایی چند وجهی دارد. از یک‌سو، این روند می‌تواند برای کشورهای صادرکننده نفت سنگین و فرآورده‌های مرتبط، از جمله ایران، عربستان و روسیه، فرصت درآمدی تازه‌ای ایجاد کند. از سوی دیگر، این رشد نشان می‌دهد که گذار جهانی به انرژی پاک هنوز از نظر زیرساختی، اقتصادی و فنی به بلوغ نرسیده است.
بازار جهانی انرژی در وضعیتی دوگانه قرار دارد: از یک‌سو کشورها تعهدات اقلیمی را دنبال می‌کنند و از سوی دیگر، در عمل برای تامین انرژی خود هنوز به سوخت‌های فسیلی متکی‌اند. در چنین شرایطی، نفت کوره می‌تواند نقشی موقت اما حیاتی در حفظ توازن عرضه و تقاضا ایفا کند.
چشم‌انداز آینده
اگر شرایط فعلی ادامه یابد، بر اساس روندهای کنونی، پیش‌بینی می‌شود تقاضای جهانی نفت کوره تا سال ۲۰۳۰ به حدود ۷میلیون بشکه در روز برسد. این میزان، در صورت ادامه فشارهای ژئوپلیتیک، کمبود گاز و افزایش تجارت جهانی، حتی می‌تواند بیشتر شود. با این حال، تهدیدهایی نیز در پیش است: توسعه فناوری‌های سوخت‌های جایگزین در صنعت کشتیرانی مانند آمونیاک و LNG، گسترش پالایشگاه‌های پیچیده‌تر و مقررات زیست‌محیطی سخت‌گیرانه‌تر می‌تواند از نیمه دوم دهه جاری، روند رشد نفت کوره را کند کند.
بازگشت غیرمنتظره نفت کوره به مرکز توجه بازار جهانی انرژی، بیش از آنکه نشانه شکست انرژی‌های پاک باشد، یادآور واقع‌گرایی اقتصادی در دوران گذار انرژی است. جهان هنوز در مرحله‌ای است که حذف کامل سوخت‌های فسیلی نه از نظر اقتصادی و نه از نظر فنی ممکن نیست. در واقع، رشد تقاضای نفت کوره نشان می‌دهد کشورها، به‌ویژه اقتصادهای نوظهور، در مسیر گذار به انرژی‌های تجدیدپذیر با ملاحظات امنیت انرژی، قیمت و دسترسی مواجه‌اند. تا زمانی که این چالش‌ها پابرجا بماند، سوخت‌هایی چون نفت کوره، برخلاف تمام پیش‌بینی‌های پیشین، همچنان بخشی ضروری در معادله انرژی جهان باقی خواهند ماند.
