تغییر رفتار دهلی می‌تواند هم فرصتی برای بازگشت ایران باشد و هم هشدار رقابت شدید
بلوف واشنگتن باکارت هند
رئیس‌جمهور آمریکا گفته ناراندا مودی، نخست‌وزیر هند، به او قول داده خرید نفت از روسیه را «در آینده‌ای نزدیک» متوقف کند؛ اظهاری که در صورت تحقق، می‌تواند توازن شکننده بازار نفت را به‌ویژه در آسیا دگرگون سازد. این خبر در شرایطی منتشر می‌شود که نفت برنت در روز جمعه ۱۷ اکتبر در محدوده ۶۰ دلار در هر بشکه نوسان داشت و لذا کشورهایی چون ایران، عربستان و عراق، با دقت و نگرانی تحولات مربوط به روابط انرژی دهلی‌نو و مسکو را دنبال می‌کنند.
برای ایران، که همواره به بازار هند به‌عنوان یکی از مقاصد راهبردی صادرات نفت خام می‌نگرد، هرگونه تغییر در رفتار وارداتی هند می‌تواند هم فرصتی تازه برای بازگشت به بازار باشد و هم هشداری درباره شدت گرفتن رقابت در فروش نفت تخفیف‌دار در شرق آسیا. به این ترتیب، آنچه در ظاهر یک توافق سیاسی میان دو قدرت اقتصادی به نظر می‌رسد، در واقع نقطه‌ای حساس در بازی بزرگ‌تر انرژی جهانی است؛ بازی که بازندگان و برندگانش نه فقط در واشنگتن و مسکو، بلکه در تهران، ریاض و دهلی نیز تعیین خواهند شد.
اظهارات ترامپ در خصوص قول مودی برای توقف واردات نفت از روسیه، در حالی مطرح شده که دولت هند تاکنون هیچ تایید رسمی در این زمینه منتشر نکرده است. سخنگوی وزارت خارجه هند گفته مذاکراتی با واشنگتن درباره همکاری‌های انرژی در جریان است، اما سیاست وارداتی دهلی‌نو «کاملا بر اساس منافع مصرف‌کننده هندی» تعیین می‌شود. به عبارت دیگر، هند تلاش دارد میان فشار سیاسی آمریکا و نیاز اقتصادی خود به نفت ارزان روسیه، تعادلی عمل‌گرایانه برقرار کند. این موضع محتاطانه یادآور سیاست سنتی هند در حفظ روابط متوازن میان غرب و شرق است، سیاستی که اکنون در میدان انرژی بیش از هر زمان دیگری مورد آزمون قرار گرفته است.
تعرفه‌های تجاری
از سوی دیگر، ترامپ که در ماه‌های اخیر تلاش کرده با استفاده از ابزار تعرفه‌های تجاری، کشورهای خریدار نفت روسیه را تحت فشار قرار دهد، این بار نیز از کارت هند برای اعمال فشار اقتصادی بر کرملین استفاده کرده و گفته: «حالا باید چین را هم راضی کنم که همین کار را انجام دهد.» رئیس‌جمهور آمریکا در حالی از قول هند برای توقف خرید نفت روسیه سخن می‌گوید که همزمان، تعرفه ۵۰ درصدی بر کالاهای هندی وضع کرده؛ تعرفه‌ای که نیمی از آن به‌طور مستقیم در واکنش به روابط نفتی هند و روسیه اعمال شده است.
این اقدام نه‌تنها روابط تجاری دو کشور را تنش‌آلود کرده، بلکه مذاکرات مربوط به توافق تجارت آزاد میان دهلی‌نو و واشنگتن را نیز در بن‌بست قرار داده است. با وجود این، واقعیت بازار با اظهارات ترامپ فاصله دارد. آمارهای موسسات بین‌المللی نشان می‌دهد که در ۶ماه گذشته، روسیه حدود ۳۶ درصد از نیاز نفت خام هند را تامین و بخش قابل‌توجهی از این خریدها با تخفیف‌های ویژه صورت گرفته است.
هند پس از تحریم نفت روسیه از سوی اروپا و آمریکا، به یکی از مشتریان اصلی نفت اورال تبدیل شد و عملا بخشی از صادرات از دست‌رفته روسیه به غرب را جبران کرد. برای پالایشگاه‌های بزرگ هندی، نفت روسیه با قیمت پایین‌تر، فرصتی برای کنترل هزینه‌های داخلی سوخت بود؛ به‌ویژه در شرایطی که رشد اقتصادی هند، مصرف انرژی این کشور را به‌طور پیوسته بالا برده است. از همین رو، جایگزینی سریع نفت روسیه با منابع دیگر نه‌تنها از نظر مالی دشوار است بلکه از لحاظ فنی و لجستیک نیز چالش‌برانگیز خواهد بود، زیرا بسیاری از قراردادهای فعلی مربوط به محموله‌های ماه‌های نوامبر و دسامبر است و لغو آنها هزینه‌های سنگینی در پی دارد.
خونسردی کرملین
در داخل روسیه، کرملین با خونسردی به این خبر واکنش نشان داده و اعلام کرده که «در صورت محروم شدن از برخی بازارها، اصل تجارت آزاد نقض می‌شود» و مسکو همچنان می‌تواند نفت باکیفیت و ارزان به کشورهایی که مایل به همکاری هستند عرضه کند. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، نیز در یک همایش انرژی در مسکو تاکید کرده که روسیه همچنان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت جهان باقی خواهد ماند «حتی در برابر رقابت‌های ناعادلانه». با این حال، اگر هند واقعا تصمیم به کاهش یا توقف واردات از روسیه بگیرد، فشار اقتصادی بر مسکو افزایش می‌یابد و روسیه ناچار خواهد شد با تخفیف‌های بیشتر، مشتریان جایگزین در چین، ترکیه یا برخی کشورهای آفریقایی پیدا کند.
از منظر منطقه‌ای، هرگونه تغییر در رفتار وارداتی هند می‌تواند به‌سرعت بر معادلات خاورمیانه تاثیر بگذارد. اگر هند تصمیم بگیرد بخشی از نفت خود را از کشورهای خاورمیانه تامین کند، این اقدام می‌تواند رقابت شدیدی میان تولیدکنندگان منطقه، از جمله عربستان، عراق و ایران ایجاد کند. برای ایران، که سال‌ها پیش از تحریم‌ها یکی از تامین‌کنندگان سنتی نفت هند بود، چنین شرایطی می‌تواند هم به منزله فرصتی برای بازگشت به بازار هند تعبیر شود و هم تهدیدی برای حفظ قیمت‌ها در سطحی پایدار.
اگر مسکو در واکنش به از دست دادن مشتریانش، نفت خود را با تخفیف‌های شدیدتر عرضه کند، آنگاه فشار بر تهران برای ارائه سیاست‌های قیمتی جدید بیشتر خواهد شد؛ مساله‌ای که در بلندمدت می‌تواند به کاهش درآمدهای ارزی ایران بینجامد. از سوی دیگر، این وضعیت می‌تواند فرصتی باشد تا ایران در صورت بهبود شرایط سیاسی و رفع بخشی از محدودیت‌های فروش، نقش پررنگ‌تری در تامین انرژی شرق آسیا ایفا کند. هند با اقتصادی رو به رشد، نیاز فزاینده‌ای به نفت دارد و در بلندمدت نمی‌تواند تنها به چند منبع محدود متکی باشد. بازگشت نفت ایران به بازار این کشور، در صورت فراهم شدن بستر سیاسی و مالی، می‌تواند روابط تهران و دهلی را بار دیگر در مدار همکاری انرژی قرار دهد.
با وجود فضای تبلیغاتی که ترامپ ایجاد کرده، بسیاری از تحلیلگران معتقدند ادعای او بیشتر جنبه سیاسی دارد تا اقتصادی. مقام‌های هندی هیچ‌گونه تماس یا توافق رسمی در روز ادعایی را تایید نکرده‌اند و برخی منابع صنعتی هند گفته‌اند تاکنون هیچ دستور رسمی برای کاهش خرید نفت روسیه از سوی دولت صادر نشده است. به‌گفته منابع پالایشگاهی، محموله‌های روسی برای دو ماه آینده از پیش رزرو و در بهترین حالت، هرگونه کاهش واقعی در واردات ممکن است از دسامبر یا ژانویه در آمار دیده شود. در واقع، آنچه اکنون مطرح می‌شود، بیشتر یک پیام سیاسی از سوی واشنگتن است تا تغییری واقعی در جریان فیزیکی نفت در بازار.
واکنش بازار نفت
با این حال، صرف طرح چنین ادعایی از سوی رئیس‌جمهور آمریکا کافی بود تا بازار نفت واکنش نشان دهد. به گزارش رویترز، قیمت برنت در پایان معاملات روز جمعه با کاهش ۱ درصدی به حدود ۶۰ دلار در هر بشکه رسید؛ نزولی که نشان می‌دهد بازار در حال سنجش احتمال تغییر در الگوی عرضه و تقاضاست. همزمان، گمانه‌زنی‌ها درباره دیدار احتمالی ترامپ و پوتین برای گفت‌وگو پیرامون پایان جنگ اوکراین نیز در آرام‌تر شدن جو بازار بی‌تاثیر نبوده است.
در مجموع، جدال انرژی میان واشنگتن و مسکو اکنون وارد مرحله‌ای تازه شده؛ مرحله‌ای که در آن هند در مرکز توجه قرار گرفته و می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در آینده بازار جهانی نفت ایفا کند. برای ایران، رصد دقیق این تحولات حیاتی است، چرا که هر تغییر در جهت‌گیری خرید هند، تاثیری مستقیم بر مسیر رقابت نفتی در آسیا دارد. شاید هنوز زود باشد درباره واقعی بودن «قول مودی» داوری کنیم، اما تردیدی نیست که ادعای ترامپ (واقعی یا نه) یک بار دیگر نشان داد که در دنیای انرژی، سیاست همان‌قدر تعیین‌کننده است که بشکه‌های نفت.
