نفت در مسیر برنامه هفتم توسعه: فرصت‌ها و چالش‌ها
با این حال محدودیت‌های مالی، تحریم‌های بین‌المللی و ناترازی‌های داخلی، موانع جدی در مسیر تحقق این اهداف ایجاد کرده‌اند. در این یادداشت ضمن بررسی اهداف کلیدی برنامه، چالش‌ها و فرصت‌های پیش رو تحلیل شده و راهکارهایی برای اجرای موفق آن پیشنهاد می‌شود.
اهداف کلیدی برنامه هفتم توسعه در بخش نفت و گاز
براساس مفاد قانون برنامه هفتم توسعه و گزارش‌های رسمی، وزارت نفت مکلف به تحقق اهداف زیر تا پایان سال ۱۴۰۷ است:
۱- افزایش تولید نفت خام: دستیابی به ظرفیت تولید ۴.۸میلیون بشکه در روز (در مقایسه با ظرفیت کنونی حدود ۳.۴میلیون بشکه).
۲- رشد تولید گاز طبیعی: افزایش تولید به ۱.۳۴میلیارد مترمکعب در روز (سطح کنونی حدود ۱میلیارد مترمکعب).
۳- افزایش تولید از محل ذخیره‌سازی گاز طبیعی: تولید حداقل ۱۲۰میلیون مترمکعب در روز (ظرفیت کنونی ذخیره‌سازی ۳.۴میلیارد مترمکعب).
۴- توسعه ظرفیت پالایشی و صادرات فرآورده‌ها: ارتقای ظرفیت پالایشی کشور با تکمیل طرحهای نیمه تمام و بهبود کیفیت پالایشگاه‌ها.
۵- کاهش شدت انرژی: صرفه‌جویی ۱.۳میلیون بشکه معادل نفت خام در روز در پایان برنامه نسبت به سال پایه ۱۴۰۲ از طریق بهینه‌سازی مصرف در بخش‌های صنعت، حمل‌ونقل، کشاورزی و خانگی.
۶- توسعه میادین مشترک: تخصیص منابع حساب سرمایه‌گذاری نفت و گاز به توسعه میادین جدید با اولویت میادین مشترک به ویژه طرح فشارافزایی میدان گازی مشترک پارس جنوبی.
چالش‌های پیش رو:
با وجود اهداف جاه‌طلبانه برنامه، موانع متعددی بر سر راه اجرای آن وجود دارد:
۱- ناترازی گاز: ایران با داشتن ۳۴ تریلیون مترمکعب ذخایر گاز طبیعی (۱۷ درصد از کل ذخایر جهان) همچنان در فصول سرد سال با کمبود گاز مواجه است. در زمستان ۱۴۰۳ ناترازی عرضه و تقاضای گاز به ۲۵۰میلیون مترمکعب در روز رسید که منجر به محدودیت تامین گاز برای صنایع و نیروگاه‌ها شد.
۲- افت تولید میادین قدیمی: حدود ۷۰درصد تولید نفت کشور از میادین کهنسال تامین می‌شود که سالانه ۸ تا ۱۰ درصد افت تولید دارند. حفظ سطح کنونی تولید نیازمند سرمایه‌گذاری سالانه ۵میلیارد دلاری در عملیات نگهداشت و بازیافت است، اما در سال گذشته سرمایه‌گذاری جدید در این بخش کمتر از ۲میلیارد دلار بوده است.
۳- محدودیت‌های مالی: اجرای کامل اهداف برنامه هفتم در بخش‌های نفت، گاز و پتروشیمی نیازمند حدود ۱۶۰میلیارد دلار سرمایه‌گذاری است. این درحالی‌است که تحریم‌ها امکان جذب سرمایه خارجی را دشوار کرده است.
۴- ظرفیت پالایشی ناکافی: ظرفیت پالایش کشور در حال حاضر حدود ۲.۴میلیون بشکه در روز است، اما بخش عمده تولیدات با استانداردهای یورو ۴ و ۵ سازگار نیست. تکمیل پروژه‌های پتروپالایشی می‌تواند تا پایان برنامه ۳۰۰ هزار بشکه در روز به ظرفیت پالایش کشور اضافه نماید.
۵- شدت بالای انرژی: شاخص شدت انرژی ایران سه برابر میانگین جهانی است. این وضعیت نتیجه بهره‌وری پایین در بخش‌های صنعتی، فرسودگی زیرساخت‌ها و الگوی ناکارآمد مصرف در بخش‌های مختلف است.
فرصت‌ها و راهکارها:
با وجود چالش‌ها، فرصت‌های متعددی نیز برای تحقق اهداف برنامه هفتم وجود دارد:
۱- جذب سرمایه‌گذاری خارجی و داخلی: وزارت نفت می‌تواند با انتشار اوراق مشارکت ریالی و ارزی، طراحی الگوهای جدید قراردادی و جذاب‌تر کردن نظام مالی و مالیاتی قراردادها و ارائه پیمان های سرمایه‌گذاری تهاتری، منابع مالی جدیدی جذب کند. همزمان تقویت دیپلماسی انرژی و مذاکره با شرکای بین‌المللی می‌تواند بر کنترل اثرات تحریم‌ها کمک کند.
۲- توسعه فناوریهای بومی: سرمایه‌گذاری در شرکت‌های دانش‌بنیان و فناوریهای بازیافت پیشرفته (EOR) می‌تواند افت تولید میادین قدیمی را جبران کند.
۳- بهینه‌سازی مصرف انرژی: اجرای طرحهای بهینه‌سازی مصرف، شکل گیری بازار بهینه‌سازی انرژی، تسهیل تضامین تسویه گواهی‌های صرفه‌جویی انرژی برای صنایع پرمصرف، افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در سبد انرژی مصرفی، الزام صنایع انرژی‌بر به استفاده از نیروگاههای خودتامین (اجرای طرح Off-Grid صنایع بزرگ) و توسعه سوخت‌های سبز (بیوفیول‌ها) در ناوگان حمل‌ونقل کشور مجموعه اقداماتی هستند که می‌توانند شدت و ناترازی انرژی را کاهش دهند.
۴- تمرکز بر میادین مشترک: تشکیل ستاد ویژه میادین مشترک، پایش مستمر برداشت رقبا، اختصاص سهم ثابت از صندوق توسعه ملی به طرحهای میادین مشترک، تقویت نقش بخش خصوصی با اعطای امتیاز بهره‌برداری محدود یا مشارکت در تامین مالی پروژه‌ها و نهایتا استفاده جسورانه از اختیار ماده ۱۱ قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت را می‌توان نمونه‌ای از اقدامات عملی، فوری و راهبردی وزارت نفت نام برد.
۵- تنوع بخشی به صادرات: توسعه زنجیره ارزش در صنایع پتروشیمی و افزایش صادرات فرآورده‌های با ارزش افزوده بالا، وابستگی به خام‌فروشی را کاهش خواهد داد.
هشدارها و توصیه‌ها:
عدم توجه به چالش‌های ذکر شده می‌تواند اجرای برنامه هفتم را با مخاطره جدی مواجه سازد. تاخیر در تامین مالی، ناکارآمدی در مدیریت پروژه‌ها، و ادامه روند کنونی مصرف انرژی ممکن است به تشدید ناترازی‌ها و کاهش توان رقابتی ایران در بازارهای جهانی منجر شود. از این رو پیشنهاد می‌شود:
- کمیته‌ای ویژه برای نظارت بر اجرای دقیق برنامه با حضور نمایندگان بخش خصوصی و دستگاه‌های نظارتی تشکیل شود.
- برنامه‌های کوتاه‌مدت برای رفع ناترازی گاز در فصول سرد تدوین شود.
- شفافیت در تخصیص منابع مالی و گزارش دهی منظم به عموم مردم تقویت شود. برنامه هفتم توسعه فرصتی بی‌نظیر برای تحول صنعت نفت ایران و تحقق اقتصاد مقاومتی فراهم کرده است. با این حال، موفقیت در این مسیر نیازمند هماهنگی بین دستگاه‌های اجرایی، جذب سرمایه‌گذاری و اجرای دقیق سیاست‌های بهینه‌سازی است. وزارت نفت باید با بهره‌گیری از ظرفیت‌های داخلی و دیپلماسی فعال، موانع موجود را به فرصت‌هایی برای رشد پایدار تبدیل کند. مشارکت آگاهانه همه ذی‌نفعان، از تولیدکنندگان تا مصرف‌کنندگان، کلید تحقق این اهداف خواهد بود.
* مشاور دستیار رئیس‌جمهور در حوزه نفت و گاز
