پتروشیمی؛ پیشران حفظ نقش راهبردی هیدروکربن‌ها
اگر این چرخش را امروز صورت‌بندی نکنیم، فردا با بازارهایی روبه‌رو می‌شویم که بدون ما نقشه‌شان را کامل کرده‌اند. داده‌های ۲۰۲۴ نشان می‌دهد رشد تقاضای نفت هم عملا کند شده؛ رشد سال ۲۰۲۴ حدود ۸۳۰ هزار بشکه در روز برآورد شده و ترمز آن ترکیبی از پایان جهش پساکرونا، کندی صنعت و نفوذ خودروهای برقی است. به زبان ساده: «سوخت‌رسانیِ حمل‌ونقل» دیگر موتور اصلی رشد نفت نیست. معنایش برای ما این است که اگر به دنباله همان الگوی خام‌فروشی و صادرات سوختی بچسبیم، در شیب نزولی رقابت قرار می‌گیریم. در مقابل، پتروشیمی دقیقا همان جایی است که آینده هیدروکربن‌ها به آن مهاجرت می‌کند.
گزارش محوری IEA درباره «آینده پتروشیمی» می‌گوید بیش از «یک‌سوم» رشد تقاضای نفت تا ۲۰۳۰ و نزدیک «نیمی» از رشد تا ۲۰۵۰ از دل پتروشیمی می‌آید؛ یعنی همین زنجیره‌ای که خوراکش نفتا، اتان و LPG است. این بخش همچنین مصرف کننده قابل‌توجه گاز طبیعی خواهد بود. پیام صریح: اگر می‌خواهیم نقش راهبردی هیدروکربن‌ها را در اقتصاد جهانی حفظ کنیم، باید از درِ پتروشیمی وارد شویم، نه از دودکش نیروگاه‌ها. تصویر طرف تقاضا هم این گزاره را تقویت می‌کند.
سازمان توسعه و همکاری اقتصادی (OECD) برآورد می‌کند مصرف و پسماند پلاستیک بدون سیاست‌های سختگیرانه «تا ۲۰۶۰ تقریبا سه برابر» می‌شود؛ حتی با سیاست‌های کنونی نیز مسیر رشد پرقدرت باقی می‌ماند. یعنی بازار مواد پایه و میانی پتروشیمی(از پلیمرها تا حلال‌ها)در بلندمدت زنده و رو‌به‌گسترش است، هرچند فشارهای تنظیم‌گری بازیافت و چرخه‌پذیری همزمان سخت‌تر می‌شود. در سمت عرضه جهانی، ترکیب خوراک پتروشیمی همچنان به نفع نفتا، اتان و LPG در حرکت است.
«چشم‌انداز نفت اوپک» بر رشد پایدار تقاضای نفتای پتروشیمی و تقویت نقش اتان وLPG تا افق ۲۰۴۵–۲۰۵۰ تاکید می‌کند؛ ضمن اینکه سهم پتروشیمی از تقاضای نفت از حدود ۱۴ درصد در ۲۰۲۴ به حدود ۱۶ درصد در ۲۰۵۰ می‌رسد. این پیام برای سیاستگذار روشن است: رقابت آینده بر سر «توان تبدیل خوراک به محصولات با ارزش افزوده بالاتر» است، نه صرفا بر سر فروش خوراک ارزان. در همین حال، «مرور آماری انرژی ۲۰۲۴ » موسسه انرژی نشان می‌دهد با وجود جهش تجدیدپذیرها، ساختار واقعی سیستم انرژی هنوز «فسیلی» است و ۸۶ درصد ترکیب، متکی بر سوخت‌های فسیلی است؛ اما رشد سال ۲۰۲۴ فقط ۲ درصد بوده و سهم افزایش عمدتا در اقتصادهای غیرOECD رقم خورده است.
معنایش برای ما: پنجره زمانی برای بازآرایی زنجیره ارزش وجود دارد، اما کوتاه‌تر از آن است که با آزمون‌وخطا پر شود. ایران طی دو دهه، ظرفیت مهمی در پتروشیمی ساخته؛ اما صورت‌بندی فعلی اتکای پرریسک به خوراک ارزان، تمرکز بر چند محصول پایه (مثلا اوره/متانول) و ضعف اتصال به پایین‌دست با هندسه تقاضای جهانی هم‌راستایی ندارد. وقتی رشد تقاضای سوخت کند می‌شود و پتروشیمی سهم بیشتری از نفت را می‌بلعد، رقابت از «حجم تولید» به «عمق زنجیره و تنوع سبد» منتقل می‌شود. اگر این گذار را مدیریت نکنیم، دیگران از چین و هند تا عربستان با سرمایه‌گذاری زنجیره‌ای، جای خالی ما را پر می‌کنند.
راهکارهای پیشنهادی:
۱- سیاست خوراک را از «قیمت‌گذاری یارانه‌ای» به «قراردادهای پایدار خوراک + تعهد توسعه زنجیره» تبدیل کنیم؛ هدف، تشویق عبور از محصولات پایه به میانی و نهایی است.
۲- نقشه‌راه سرمایه‌گذاری را از پروژه‌های تک‌محصولی به «کلاسترهای یکپارچه» با تنوع خوراک نفتا/اتان وLPG و انعطاف در سبد محصول تغییر دهیم تا ریسک سیکل قیمتی کاهش یابد.
۳- پیوست «بازیافت شیمیایی و مکانیکی» را به صنعت بیفزاییم؛ چون رگولاتوری جهانی پلاستیک سخت‌تر می‌شود و بازیگری که بازیافت را به زنجیره‌اش بدوزد، بازارهای پایدارتر می‌گیرد.
۴- دیپلماسی صنعتی را فعال کنیم؛ دسترسی به فناوری‌های کاتالیستی، لایسنس‌ها و بازار را همزمان باید خرید. این مسیر با واقعیت‌های داده‌ای جهان سازگار است: اوج تقاضای سوخت، رشد نسبتا آهسته مصرف نفت و صعود نقش پتروشیمی. نکته‌ی آخر اینکه فرصت امروز الزام به «تصمیم شتاب‌زده» نیست؛ الزام به «تصمیم دقیق و پیوسته» است.
اگر با ثبات سیاستی و قراردادهای قابل اتکا، پتروشیمی را از «صادرات‌محوری مواد پایه» به سمت «خلق ارزش در پایین‌دست» ببریم، هیدروکربن‌ها برای اقتصاد ایران نه‌تنها زنده می‌مانند، بلکه ارتقا هم می‌گیرند.
این همان مسیری است که داده‌ها از آن دفاع می‌کنند؛ کند شدن سوخت، پررنگ‌ترشدن پتروشیمی و رقابتی که بر سر عمق زنجیره تعریف می‌شود، رقابتی که باید آن را جدی بگیریم.
* پژوهشگر اندیشکده نفت و انرژی
