تحلیل مقایسهای استراتژی ایران و عربستان سعودی در بازیافت نفت
کالبدشکافی فرسایش فنی در صنعت نفت و گاز
ضریب بازیافت، به‌عنوان یکی از حیاتی‌‌‌‌‌ترین شاخص‌‌‌‌‌های مدیریت مخازن، نشان‌‌‌‌‌دهنده درصد نفتی است که به‌صورت فنی و اقتصادی قابل‌استحصال است. داده‌‌‌‌‌ها نشان می‌‌‌‌‌دهند که عملکرد ایران در این حوزه، با فاصله‌‌‌‌‌ای نگران‌‌‌‌‌کننده از استانداردهای جهانی قرار گرفته و به‌طور خاص از رویکرد مدیریت فعال دارایی توسط شرکت سعودی آرامکو عقب مانده‌است. شکاف موجود، بیش از آنکه ریشه در محدودیت‌‌‌‌‌های اجتناب‌‌‌‌‌ناپذیر زمین‌‌‌‌‌شناختی داشته باشد، نتیجه مستقیم دهه‌‌‌‌‌ها کمبود سرمایه‌‌‌‌‌گذاری مزمن، انزوای فناورانه در حوزه‌‌‌‌‌های کلیدی ازدیاد برداشت(EOR) و اتخاذ رویکردی منفعلانه در مدیریت مخازن است.
ارزیابی داده‌‌‌‌‌های پایه و مقایسه عملکرد (۱۴۰۴-۱۴۰۰)
داده‌‌‌‌‌های موجود از منابع فنی داخلی، تصویری واضح از وضعیت نامطلوب ایران ارائه می‌‌‌‌‌دهند. میانگین ضریب بازیافت نفت در ایران ارقامی بین ۲۰ درصد تا ۲۴.۵درصد را نشان می‌‌‌‌‌دهد. این ارقام در حالی ثبت شده‌‌‌‌‌اند که میانگین ضریب بازیافت جهانی حدود ۳۴ درصد است که نشان‌‌‌‌‌دهنده یک شکاف عملکردی ۱۰ تا ۱۴ درصدی نسبت به متوسط جهانی است. در مقابل، عربستان‌سعودی (آرامکو) نه‌تنها وضعیت فعلی بهتری دارد، بلکه یک استراتژی تهاجمی بلندمدت را دنبال می‌‌‌‌‌کند.
اگرچه داده‌‌‌‌‌هایی مانند ضریب بازیافت ۳۱.۳۵درصدی برای میدان عظیم‌غوار، نشان‌‌‌‌‌دهنده میزان بازیافت کنونی از این مخزن است، اما نقطه کلیدی، هدف‌‌‌‌‌گذاری استراتژیک آرامکو است. مدیران ارشد این شرکت به صراحت اعلام کرده‌‌‌‌‌اند که هدف، رساندن ضریب بازیافت به ۷۰درصد است. این هدف‌‌‌‌‌گذاری جسورانه، صرفا یک بیانیه نیست، بلکه توسط سرمایه‌‌‌‌‌گذاری‌‌‌‌‌های سنگین در فناوری‌‌‌‌‌های پیشرفته ازدیاد برداشت (EOR) پشتیبانی می‌‌‌‌‌شود. این شکاف فنی مستقیما به شکاف درآمدی ترجمه می‌‌‌‌‌شود.
در سال۲۰۲۳، درآمد نفتی ایران حدود ۲۰میلیارد دلار گزارش شد، درحالی‌که عربستان سعودی به درآمد ۱۰۱میلیارد دلاری دست‌یافت. این شکاف درآمدی عظیم (بیش از ۵برابر) در شرایطی رخ می‌‌‌‌‌دهد که تفاوت در میزان ذخایر اثبات‌‌‌‌‌شده دو کشور بسیار کمتر است. ایران با ۲۰۸.۶میلیارد بشکه ذخیره اثبات‌‌‌‌‌شده در رتبه سوم جهان و عربستان سعودی با ۲۶۷.۲میلیارد بشکه در رتبه دوم قرار دارند (اختلاف حدود ۲۸ درصد). این عدم تناسب میان سهم ذخایر و سهم درآمد، هسته اصلی بحران بهره‌‌‌‌‌وری در صنعت نفت ایران را آشکار می‌‌‌‌‌سازد.
جدول تحلیلی: مقایسه فنی و اقتصادی ذخایر و بازیافت نفت (ایران در برابر آرامکو)
جدول حاضر تصویری از مقایسه شاخص‌‌‌‌‌های کلیدی ارائه کرده است. «شاخص بهره‌‌‌‌‌وری ذخایر» (درآمد به ازای هر بشکه ذخیره) به طور خاص برای نشان‌دادن اینکه آرامکو تا چه حد در تبدیل دارایی‌‌‌‌‌های زیرزمینی خود به درآمد واقعی، کارآمدتر از ایران عمل می‌‌‌‌‌کند، محاسبه شده است.
تحلیل فوق نشان می‌‌‌‌‌دهد که درآمد پایین ایران صرفا محصول تحریم‌‌‌‌‌های فروش نیست، بلکه ناشی از یک ناتوانی ساختاری عمیق در «تولید بهینه» است. آرامکو در سال ۲۰۲۳ به ازای هر بشکه از ذخایر اثبات‌‌‌‌‌شده خود، تقریبا ۴ برابر ایران درآمدزایی کرده است. این نشان‌‌‌‌‌دهنده یک استراتژی مدیریت فعال دارایی در عربستان در مقابل یک استراتژی بقای منفعلانه در ایران است.
ریشه‌‌‌‌‌یابی شکاف: زمین‌‌‌‌‌شناسی یا غفلت مدیریتی؟
اغلب در تحلیل‌‌‌‌‌های داخلی، ضریب بازیافت پایین ایران به ویژگی‌‌‌‌‌های مخازن، مانند کربناته‌بودن و شکاف‌‌‌‌‌دار بودن آنها، نسبت داده می‌‌‌‌‌شود. درحالی‌که زمین‌‌‌‌‌شناسی مخازن ایران (عمدتا کربناته) نسبت به مخازن ماسه‌‌‌‌‌سنگی (Sandstone) چالش‌‌‌‌‌برانگیزتر است، این ادعا بخش بزرگی از واقعیت را نادیده می‌‌‌‌‌گیرد. واقعیت این است که فناوری‌‌‌‌‌های پیشرفته ازدیاد برداشت (EOR) دقیقا برای غلبه بر همین چالش‌‌‌‌‌های زمین‌‌‌‌‌شناختی طراحی و اجرا می‌‌‌‌‌شوند. شواهد غفلت فناورانه و مدیریتی آشکار است.
آرامکو به طور فعال در حال اجرای پروژه‌‌‌‌‌های عظیم EOR، از جمله تزریق گسترده دی‌‌‌‌‌اکسید کربن (CO2) در میدان غوار و پروژه‌‌‌‌‌های پیشرفته تزریق مواد شیمیایی (Chemical EOR) برای تغییر خواص سیال و سنگ مخزن است. این سرمایه‌‌‌‌‌گذاری‌‌‌‌‌های فناورانه که نیازمند دانش فنی پیچیده و تجهیزات تخصصی (مانند کمپرسورهای فشار قوی) هستند، دقیقا همان چیزی است که آرامکو را قادر می‌‌‌‌‌سازد به هدف ۷۰ درصدی خود فکر کند. در مقابل، ایران به دلیل تحریم‌‌‌‌‌ها، کمبود سرمایه و انزوای فناورانه، عمدتا بر روش‌‌‌‌‌های بازیافت اولیه(Primary Recovery) و در بهترین حالت بازیافت ثانویه (Secondary Recovery) متکی مانده است. هزینه فرصت این غفلت، سرسام‌‌‌‌‌آور است.
بر اساس برآوردهای کارشناسی در وزارت نفت، هر یک درصد افزایش در ضریب بازیافت کل مخازن ایران، معادل افزودن ۷میلیارد بشکه نفت قابل استحصال جدید است. این میزان، با قیمت‌‌‌‌‌های بسیار محافظه‌‌‌‌‌کارانه (مانند نفت ۴۰ دلاری)، ارزشی معادل ۳۰۰میلیارد دلار دارد. این بدان معناست که شکاف ۱۰ درصدی فعلی ایران با میانگین جهانی، به معنای رها کردن حداقل ۳ تریلیون دلار درآمد بالقوه در زیر زمین است.
جمع‌‌‌‌‌بندی
شکاف ۵ برابری درآمد نفتی درحالی‌که شکاف ذخایر تنها ۲۸ درصد است، مستقیما به شکاف عمیق در استراتژی بازیافت مرتبط است. آرامکو با سرمایه‌‌‌‌‌گذاری سنگین در EOR، در حال به حداکثر رساندن بازده بلندمدت دارایی‌‌‌‌‌های خود است، درحالی‌که ایران بر استخراج اولیه متمرکز مانده است. یک زنجیره علت و معلولی واضح قابل ترسیم است: تحریم‌‌‌‌‌ها (که در بخش دوم به تفصیل بررسی می‌‌‌‌‌شوند) منجر به عدم دسترسی به فناوری‌‌‌‌‌های EOR و تجهیزات حیاتی مانند کمپرسورهای تزریق گاز شده‌‌‌‌‌اند. این ناتوانی فنی، مستقیما ضریب بازیافت را در سطوح پایین ۲۰ تا ۲۴ درصد تثبیت کرده و باعث شده ایران صدها‌میلیارد دلار درآمد بالقوه را نه به دلیل نداشتن نفت، بلکه به دلیل ناتوانی در استخراج کارآمد آن، از دست بدهد.
* کارشناس ارشد مدیریت ساخت
