کارنامه یک‌ساله نفت از فقدان نهاد مدیریت مصرف انرژی در کشور حکایت دارد؛
کامروایی تولید ، بی‌نظمی مصرف
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای‌اسلامی به‌‌‌‌تازگی در سلسله گزارش‌هایی، عملکرد دستگاه‌های مختلف در زمینه اجرای قانون برنامه هفتم توسعه را ارزیابی کرده‌است. طبق این گزارش با توجه به باقی‌بودن چهار سال از برنامه هفتم پیشرفت، اتکا به عملکرد یک سال برای قضاوت درخصوص روند اجرای برنامه‌های حوزه نفت نمی‌تواند تصویر دقیقی به‌دست دهد. با این‌حال گزارش حاضر می‌گوید: «گزارش وزارت نفت از عملکرد یک‌ساله بخش نفت و گاز، در حوزه تولید وضعیت بهتری نسبت به مدیریت مصرف و تجارت انرژی دارد.» این گزارش معتقد است؛ به‌رغم اینکه بهینهسازی مصرف انرژی به‌عنوان اصلی‌ترین هدف صنعت انرژی در برنامه هفتم پیشرفت تعریف شده، در سال۱۴۰۳ در بخش نفت و گاز بدون عملکرد بوده‌است.
نویسندگان این گزارش می‌گویند: «این درحالی است که وزارت نفت تا پیش از تاسیس سازمان، همچنان متولی اصلی بهینهسازی مصرف انرژی در بخش نفت و گاز است. از این‌رو در عین حفظ روند مناسب در شاخص‌های تولیدی، باید نسبت به پیگیری سیاست‌های مرتبط با مدیریت مصرف، به‌ویژه تشکیل و عملکرد صحیح سازمان بهینهسازی و مدیریت راهبردی انرژی اقدام کرد.» بر اساس گزارش یادشده «مقایسه وضعیت تولید و مصرف نفت و گاز کشور نشان می‌دهد به نسبت ذخایر، جمعیت و صنعت کشور، تولید نفت و گاز در سطح مطلوبی قرار دارد، اما در مصرف شاخص‌ها عموما از متوسط جهانی ضعیف‌تر است.»
تولید فراتر از هدف‌گذاری
بر اساس این گزارش ظرفیت تولید صیانتی نفت‌خام کشور در سال۱۴۰۲، حدود ۴میلیون و ۶۰هزار بشکه بود که این رقم در سال۱۴۰۳ به ۴میلیون و ۱۵۲هزار بشکه رسید، درحالی‌که طبق هدف‌گذاری برنامه هفتم، رقم ۴میلیون و ۱۰۰هزار بشکه برای این بخش درنظر گرفته شده‌بود. به‌عبارت دیگر درصد تحقق این هدف ۱۲۹درصد بوده‌است.
در حوزه توان تولید نفت‌خام نیز هدف برنامه در سال۱۴۰۳، رسیدن به رقم ۳میلیون و ۹۰۰هزار بشکه بوده که با تحقق ۱۰۷درصدی به بیش از ۳میلیون و ۹۵۴هزار بشکه رسیده‌است. در بخش تولید گاز خام نیز مقدار تولید از یک‌میلیارد و ۲۰میلیون مترمکعب در سال۱۴۰۲ به بیش از یک‌میلیارد و ۹۷میلیون مترمکعب در سال۱۴۰۳ رسیده و تحقق ۱۵۱درصدی نسبت به هدف‌گذاری برنامه در سال‌نخست (یک‌میلیارد و ۵۱میلیون مترمکعب) را به‌ثبت رسانده‌است.
در سایر حوزه‌ها همچون «تولید بنزین و نفت‌گاز» و «ارتقای کیفی فرآورده‌های نفتی» نیز ارقام قابل‌توجهی به‌ثبت رسیده، همچنین در بخش‌هایی همچون «افزایش تولید در میدان‌های مشترک» و «تولید میعانات گازی» هرچند اهداف مدنظر به‌صورت کامل محقق‌نشده، اما اعداد و ارقام قابل‌توجهی به‌ثبت رسیده‌است.
در میعانات گازی هدف تعیین‌شده ۷۸۷هزار بشکه در روز در سال۱۴۰۳ بوده که حدود ۷۵۰هزار بشکه در روز محقق شده‌است. این گزارش نوشته است: «به‌نظر می‌رسد رقم تعیین‌شده برای سال۱۴۰۳ کمی خوش‌بینانه بوده و به همین علت درصد پایینی محقق شده‌است.»
خلأ مدیریتی در حوزه بهینهسازی
بررسی گزارش بخش نفت و گاز ناظر اجرایی عملکرد سال‌اول قانون برنامه پنجساله هفتم توسعه، نشان می‌دهد حدود ۸۴.۲درصد از کل تکلیف بهینهسازی مصرف انرژی جدول ۱۰ به بخش نفت و گاز اختصاص یافته‌است. در سال ۱۴۰۳ هدف‌گذاری ۹۸هزار بشکه در روز معادل نفت‌خام صرفه‌جویی برای این صنعت درنظر گرفته شده‌است. به‌طور کلی بهینهسازی در دو حوزه مصرف شامل ساختمان، صنعت و کشاورزی و حمل‌ونقل و تولید شامل افزایش جمع‌‌‌‌آوری گازهای مشعل تکالیفی به بخش نفت و گاز محول شده‌است.
نکته قابل‌توجه در زمینه اهداف مرتبط با بهینهسازی مصرف انرژی در بخش نفت و گاز آن است که تمامی اهداف مرتبط با بهینهسازی مصرف در این بخش در گزارش ناظر اجرایی، خارج از حوزه کاری وزارت نفت تلقی شده‌اند، لذا عملکردی برای آنها ارائه نشده‌است. در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس گفته شده‌است: «دلیل این امر در گزارش مذکور، عدم‌تشکیل سازمان بهینهسازی و مدیریت راهبردی انرژی ذکر شده‌است؛ این در حالی است که قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت، تکالیف مشخصی را در زمینه مدیریت مصرف انرژی برای وزارت نفت وضع‌کرده و عدم‌تشکیل سازمان بهینهسازی و مدیریت راهبردی انرژی، نافی وظایف وزارت نفت در این زمینه نیست.»
البته در پاسخ به این بند، «شانا» رسانه رسمی وزارت نفت نوشته است: «بنابر تشخیص ناظر اجرایی قانون، این موارد خارج از حوزه کاری وزارت نفت بوده و به‌دلیل تشکیل‌نشدن سازمان بهینهسازی و مدیریت راهبردی انرژی، امکان جمع‌‌‌‌آوری و احصای اطلاعات در این زمینه وجود نداشته‌است.» البته نبود متولی در این بخش در روز چهارشنبه و با حکم مسعود پزشکیان به پایان رسید. رئیس‌‌‌‌جمهور با صدور حکمی «اسماعیل سقاب‌اصفهانی» را به‌عنوان معاون رئیس‌‌‌‌جمهور و رئیس سازمان بهینهسازی و مدیریت راهبردی انرژی منصوب کرد.
این سازمان در راستای تاکید قانون برنامه هفتم توسعه تشکیل شده‌است؛ در این قانون آمده: «دولت مکلف است به‌منظور ایجاد هماهنگی فرابخشی و مدیریت کلان و متمرکز در حوزه بهینهسازی مصرف انرژی، مدیریت بهینه ناترازی انرژی در بخش‌های مختلف با رعایت ملاحظات کاهش شدت انرژی و پیگیری اجرای طرح‌های بهینهسازی انرژی در بخش‌های عرضه و مصرف انرژی و تعیین میزان و نحوه تخصیص کلیه یارانه‌های انرژی در هر بخش با اجرای کامل قانون هدفمندکردن یارانه‌‌‌‌ها، سازمان «بهینهسازی و مدیریت راهبردی انرژی» را زیرنظر رئیس‌‌‌‌جمهور منوط به موافقت وی از تجمیع و ادغام ظرفیت‌های سازمانی موجود در شرکت بهینهسازی مصرف سوخت، سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌‌‌‌وری انرژی برق (ساتبا) و ستاد مدیریت حمل‌ونقل و سوخت تاسیس کند و اساسنامه آن را ظرف سه‌‌‌‌‌‌‌‌ماه به‌‌‌‌تصویب هیات‌وزیران برساند.» طبق تاکید برنامه هفتم توسعه قرار است سازمان‌هایی که سال‌ها با بودجه بیت‌‌‌‌المال فعالیت کرده و خروجی مشخصی در زمینه بهینهسازی مصرف انرژی نداشته‌اند، از جمله «شرکت بهینهسازی مصرف سوخت» و «ستاد مدیریت حمل‌‌‌‌و نقل و سوخت»، ادغام شده و یک سازمان منسجم را تشکیل دهند تا بهانه‌‌‌‌تراشی‌‌‌‌ها در بخش علل عدم‌بهینه‌‌‌‌سازی مصرف انرژی در ایران پایان یابد.
بنابراین با شکل‌گیری این سازمان، خلأ جدی سمت مدیریت تقاضای انرژی کشور پر می‌شود. به گفته کارشناسان مدیریت تقاضای انرژی یک مساله فرابخشی و فرانهادی است و وزارت نفت و نیرو نمی‌توانستند به‌خوبی این امر را راهبری کنند، چراکه اگرچه تولید انرژی در کشور در وزارت نفت و نیرو متمرکز است اما مصرف انرژی مرتبط با چندین وزارتخانه علاوه‌بر وزارت نفت و نیرو از جمله وزارت صمت، راه و شهرسازی و کشاورزی است و نیازمند یک متولی فرابخشی است.
تحقق ۱۳۴درصدی جمع‌‌‌‌آوری فلر
بر پایه داده‌های ارائه‌‌‌‌شده در این گزارش، وزارت نفت در سال۱۴۰۳ با اجرای طرح‌های جمع‌‌‌‌آوری گازهای مشعل، روزانه معادل ۶۳هزار بشکه نفت‌خام در مصرف انرژی صرفه‌جویی داشته و بدین طریق از هدف‌گذاری ۴۶.۹ هزار بشکه‌ای فراتر رفته و به میزان ۱۳۴درصد تحقق را به‌ثبت رسانده‌است.
«شانا» در این زمینه مقایسه‌ای بین سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۳ انجام داده‌است.در این گزارش به رشد ۴۶۰درصدی در زمینه جمع‌‌‌‌آوری گازهای مشعل اشاره و نوشته شده است: «در سال۱۴۰۲ مقدار جمع‌‌‌‌آوری این گازها نزدیک به ۱.۱میلیارد مترمکعب بوده که طبق انتظار قانون‌گذار باید در سال۱۴۰۳ این میزان با رشد ۳۶درصدی به ۱.۵میلیارد مترمکعب می‌رسید، اما عملکرد صنعت نفت در سال۱۴۰۳ در این زمینه بی‌نظیر بوده و مقدار جمع‌‌‌‌آوری گازهای مشعل با اجرای طرح‌های مختلف به ۳.۳میلیارد مترمکعب رسیده‌است. عملکرد وزارت نفت در این زمینه به‌‌‌‌گونه‌‌‌‌ای بوده که در سال‌نخست اجرای این برنامه پنجساله، ۲۵درصد هدف نهایی را محقق کرده‌است.»
به‌‌‌‌تازگی ۱۲ قرارداد جمع‌‌‌‌آوری گازهای مشعل مناطق نفت‌خیز جنوب کشور با بخش‌خصوصی با فرمان رئیس‌‌‌‌جمهوری به امضا رسید و طبق اعلام وزیر نفت اجرای این طرح‌ها افزون بر کاهش آلودگی هوا، حفاظت از محیط‌زیست و جبران بخشی از ناترازی انرژی، منافع اقتصادی قابل‌توجهی نیز دارد.
