ابزاری موثر برای مهار تورم مزمن و تقویت انضباط مالی دولت
اصلاح هوشمندانه قیمت بنزین
بررسی تجربیات گذشته و سیاستهای اخیر نشان میدهد اصلاح قیمت بنزین (وقتی با طراحی دقیق، زمانبندی مناسب، مدیریت انتظارات تورمی و سیاستهای جبرانی هدفمند همراه باشد) نهتنها به جهش پایدار تورم منجر نمیشود، بلکه یکی از موثرترین ابزارهای کاهش فشارهای تورمی بلندمدت است.
۱ – یارانه پنهان انرژی: بار مالی سنگین و موتور تورم ساختاری
در حالحاضر هزینه تمامشده تولید یا واردات هر لیتر بنزین (با احتساب نرخهای جهانی و نرخ تبدیل ارز) بیش از ۳۵ تا ۴۰هزارتومان است، درحالیکه قیمت عرضهشده برای مصرفکننده نهایی بین ۱۵۰۰ تا ۳هزارتومان باقیماندهاست. این شکاف قیمتی، یارانهای عظیم ایجاد میکند که عمدتا به دهکهای پردرآمد، پرمصرفها و شبکه قاچاق سوخت میرسد و کمترین نصیب را برای اقشار کمدرآمد دارد. این یارانه پنهان، دولت را مجبور میکند برای تامین منابع آن به استقراض از بانکمرکزی، فروش تنخواهگردان یا تاخیر در پرداختها رویآورد. نتیجه مستقیم این مکانیسم، افزایش پایهپولی و نقدینگی است که طی چهار دههگذشته مهمترین عامل تورمهای بالای 4۰-2۰درصد در ایران بودهاست.
۲ – تجربه موفق ۱۳۷۴: اصلاح قیمتی بدون شوک تورمی پایدار
یکی از موفقترین اصلاحات قیمتی انرژی در تاریخ جمهوریاسلامی، افزایش قیمت بنزین در سال۱۳۷۴(دولت مرحوم آیتالله هاشمی رفسنجانی) بود. در آن سال، قیمت هر لیتر بنزین معمولی از حدود ۱۰تومان به ۵۰تومان (پنج برابر) و بنزینسوپر به سطوح بالاتر افزایشیافت. با وجود تورم بالای اقتصاد در آن مقطع، این اصلاح نهتنها به جهش تورمی پایدار منجر نشد، بلکه با مدیریت صحیح انتظارات و توزیع کوپن هدفمند، مصرف را کنترل کرد و منابع قابلتوجهی برای بودجه دولت آزاد ساخت. دادههای تاریخی نشان میدهد نرخ تورم که در سال۱۳۷۴ حدود ۴۹درصد بود، در سال۱۳۷۵ به ۲۳درصد کاهشیافت. این تجربه ثابت کرد که اصلاح قیمت انرژی، وقتی با شفافیت، برنامهریزی تدریجی و جبران هزینه برای دهکهای پایین همراه باشد، میتواند به کاهش تورم کمک کند، نه افزایش آن.
۳ – تجربه آبان ۱۳۹۸: درسهایی از شوک اولیه و بهبود بلندمدت
در آبان ۱۳۹۸، قیمت بنزین سهمیهای به ۱۵۰۰تومان و نرخ آزاد به ۳هزار تومان افزایشیافت. زمانبندی ناگهانی و نحوه اعلام تصمیم، به جهش کوتاهمدت انتظارات تورمی منجر شد، با اینحال دادههای رسمی بانکمرکزی و مرکز آمار ایران نشان میدهد؛ پس از عبور از شوک اولیه، منابع حاصل از اصلاح به کاهش کسریبودجه و کندشدن رشد نقدینگی کمک کرد و مسیر تورم را در میانمدت نزولی ساخت.
۴ – اثرات چندگانه اصلاح قیمتی بر اقتصاد کلان
الف) کاهش مستقیم کسریبودجه و مهار رشد نقدینگی.
ب) صرفهجویی ارزی قابلتوجه (کاهش واردات بنزین).
ج) بهبود کارآیی تخصیص منابع و کاهش مصرف غیرضروری .
د) امکان بازتوزیع عادلانهتر منابع بهصورت یارانه نقدی یا زیرساختی برای دهکهای کمدرآمد.
۵ – سیاست نرخ سوم بنزین (آذر ۱۴۰۴) ؛ گامی هوشمندانه، کمشوک و کاملا موثر در مسیر اصلاح ساختاری.
دولت در تازهترین تصمیم خود که از نیمه دوم آذر ۱۴۰۴ اجرایی میشود، نرخ سوم بنزین را به مبلغ ۵هزار تومان برای سوختگیری با کارت اضطراری جایگاهها تعیین کردهاست. نرخهای اول(۱۵۰۰تومان) و دوم(۳هزار تومان) برای دارندگان کارت سوخت شخصی بدون هیچ تغییری حفظ شده و تنها مصرف مازاد یا استفاده از کارت جایگاه مشمول نرخ جدید میشود. این سیاست که بدون کوچکترین افزایش قیمت برای مصرف معمولی و روزمره بیش از ۸۵درصد مردم طراحیشده، یکی از هوشمندانهترین اقدامات اصلاحی سالهای اخیر است و آثار مثبت متعددی دارد:
- الزام عملی به استفاده از کارت سوخت شخصی: این اقدام سوءاستفاده از کارتهای جایگاه، سوختگیری چندباره و قاچاق را بهشدت کاهش میدهد و مصرف واقعی را نمایان میسازد.
- کاهش چشمگیر مصرف غیرضروری و پرمصرفی: پرمصرفها (که عمدتا در دهکهای بالای درآمدی هستند) اکنون هزینه واقعیتری پرداخت میکنند و این امر مصرف کلی کشور را ۱۰ تا ۲۰میلیون لیتر در روز کاهش خواهد داد.
- صرفهجویی ارزی عظیم: کاهش مصرف برابر با کاهش واردات بنزین به میزان حداقل ۲ تا ۳میلیارد دلار در سالاست؛ منابعی که میتواند صرف تقویت ذخایر ارزی، کاهش فشار بر نرخ ارز و در نهایت مهار تورم شود.
- عدالت در توزیع یارانه: یارانه بنزین که پیش از این بهطور نامتوازن به خودروهای لوکس، چند خودروییها و شبکه قاچاق میرسید، اکنون هدفمندتر شده و منابع آزادشده میتواند بهصورت مستقیم یا غیرمستقیم به دهکهای پایین جامعه بازگردد.
- سیگنالدهی قیمتی بدون شوک تورمی: چون بیش از ۹۰درصد سوختگیریهای روزانه مردم همچنان با نرخ ۱۵۰۰ و ۳هزار تومان انجام میشود، این سیاست تقریبا هیچ اثر تورمی مستقیمی ندارد و تنها رفتار پرمصرفها را تعدیل میکند.
- زمینهسازی برای اصلاحات بزرگتر: این اقدام موفق، اعتماد عمومی و سیاسی لازم برای اصلاحات تدریجیتر و جامعتر در سالهای آینده را ایجاد میکند.
۶ – پیشنیازهای موفقیت اصلاح قیمتی در شرایط کنونی
- تدریجیبودن افزایش.
- پرداخت یارانه نقدی مستقیم و هدفمند به 7-6 دهک پایین جامعه.
- شفافیت کامل در هزینهکرد منابع حاصل .
- تقویت همزمان حملونقل عمومی، نوسازی ناوگان و توسعه خودروهای کممصرف.
- مدیریت حرفهای انتظارات از طریق اطلاعرسانی قبلی و اجماعسازی نخبگان.
تجربههای ۱۳۷۴، ۱۳۹۸ و بهویژه سیاست نرخ سوم بنزین در آذر ۱۴۰۴ بهوضوح نشان میدهند که اصلاح قیمت بنزین، وقتی هوشمندانه و همراه با انضباط مالی اجرا شود، نهتنها به تورم پایدار منجر نمیشود، بلکه با کاهش یارانه پنهان، آزادسازی منابع ارزی و کاهش کسریبودجه، یکی از موثرترین ابزارهای مهار تورم مزمن ایران است. سیاست نرخ سوم بنزین دقیقا همان «جراحی بدون درد گسترده» است که اقتصاد ایران به آن نیاز داشت: پرمصرفها و سوءاستفادهکنندگان هزینه واقعی میپردازند، مردم عادی هیچ تغییری احساس نمیکنند، منابع ارزی حفظ میشود و دولت بدون ایجاد شوک تورمی، گامی بزرگ در مسیر انضباط مالی برمیدارد. در شرایطی که تورم ساختاری کشور ریشه در تامین مالی کسریبودجه از محل پایهپولی دارد، ادامه وضعیت موجود یعنی تداوم پرداخت یارانههای هزارانمیلیاردتومانی به شبکه قاچاق و خودروهای لوکس، به قیمت فقیرترشدن سفره مردم و تضعیف پول ملی. سیاست اخیر دولت نشانداد که میتوان با شجاعت و هوشمندی، این پرونده را به سرانجام رساند؛ نه بهعنوان یک اقدام مقطعی، بلکه بهعنوان یکی از ارکان اصلی برنامه جامع تثبیت و رشد اقتصادی ایران.
* مشاور دستیار رئیسجمهور در حوزه نفت و گاز
