الگوی بانک - بیمه اجتماعی؛ پیوندی برای حمایت از اقشار کم‌درآمد

 هدف این الگو ایجاد شبکه‌ای یکپارچه از خدمات مالی، اعتباری و بیمه‌ای است که بتواند نیازهای اقشار کم‌برخوردار را در سطحی پایدار، منسجم و عادلانه پاسخ دهد. می‌توان گفت بانک-بیمه اجتماعی هم یک همکاری فنی یا قراردادی میان شبکه بانکی و شرکت‌های بیمه گر است و هم یک رویکرد اجتماعی برای بازتعریف عدالت مالی (Financial Justice) و توانمندسازی اقتصادی گروه‌های محروم محسوب می‌شود.

شبکه بانکی به‌طور سنتی نقش تامین مالی، سپرده‌گذاری و اعطای تسهیلات را برعهده دارند، درحالی‌که بیمه گران با پوشش ریسک و تضمین مالی در برابر حوادث غیرمنتظره عمل می‌کنند. لکن در ساختار اجتماعی امروز این دو نهاد اگر به‌صورت جداگانه فعالیت کنند، نمی‌توانند به‌طور موثر به اقشار کم‌درآمد خدمت‌رسانی کنند. 

افراد کم‌درآمد اغلب فاقد وثیقه‌های معتبر، اعتبار یا سوابق بانکی لازم برای دریافت تسهیلات هستند و از سوی دیگر بیمه‌نامه‌های سنتی برای ایشان گران و غیرقابل‌دسترس است. الگوی بانک-بیمه اجتماعی تلاش می‌کند این شکاف را از طریق طراحی محصولات مالی ادغام یافته (Integrated Financial Products) پر کند؛ محصولاتی که هم جنبه اعتباری دارند و هم پشتوانه بیمه‌ای تا افراد بتوانند بدون نگرانی از ریسک، وارد چرخه رسمی اقتصاد شوند. 

تصور کنید یک کارگر روزمزد یا کشاورز خُرد بتواند از طریق حساب بانکی خود به بیمه‌نامه‌های خرد و کم‌هزینه دست یابد که هم پوشش درمانی ارائه می‌دهد و هم در زمان ازکارافتادگی یا حادثه، امکان دریافت تسهیلات اضطراری از بانک را فراهم می‌سازد. این پیوند میان جریان نقدی (Cash Flow) بانکی و پوشش بیمه‌ای باعث می‌شود که شوک‌های اقتصادی و خانوادگی کمتر منجر به سقوط مالی (Financial Collapse) شوند. 

بیمه‌گر و بانک در این الگو هر دو در کاهش ریسک مشتری ذی‌نفع‌ خواهند بود به‌طوری که بانک از بازپرداخت مطمئن‌تری برخوردار می‌شود و بیمه‌گر با داده‌های مالی مشتری ارزیابی دقیق‌تری از ریسک دارد. اما اهمیت بانک-بیمه اجتماعی در کارکرد مالی آن خلاصه نمی شود بلکه در ایجاد حس امنیت اجتماعی و مشارکت در نظام اقتصادی نهفته است. وقتی افراد کم‌درآمد به خدمات مالی و بیمه‌ای دسترسی داشته باشند از حالت مصرف‌کننده منفعل به شهروند مالی فعال تبدیل می‌شوند. این فرآیند، مصداقی از شمول مالی (Financial Inclusion) است که امروزه در سیاست‌های اقتصادی کشورها به‌عنوان یکی از شاخص‌های توسعه انسانی مطرح است. بانک-بیمه اجتماعی با کاهش هزینه‌های مبادله، ارائه خدمات خرد و تسهیل فرآیندها می‌تواند حلقه مفقوده‌ این شمول باشد.

نمونه‌های موفقی از چنین مدل‌هایی در برخی از کشورها دیده می‌شود. در هند، طرح Pradhan Mantri Jan Dhan Yojana با همکاری شبکه بانکی و شرکت‌های بیمه گر توانسته‌میلیون‌ها نفر از شهروندان کم‌درآمد را تحت پوشش بیمه عمر و درمان خرد قرار دهد. در آمریکای لاتین، بانک‌های توسعه‌ای با طراحی حساب‌های خرد همراه با بیمه کشاورزی تاب‌آوری روستاییان را در برابر خشکسالی افزایش داده‌اند. لذا اگر نظام بانکی و بیمه‌ای به‌جای رقابت، در مسیر هم‌افزایی اجتماعی حرکت کنند، می‌توانند به ابزاری برای کاهش فقر و افزایش امنیت اقتصادی تبدیل شوند. 

در کشور نیز ظرفیت بالایی برای اجرای چنین الگوهایی وجود دارد. شبکه گسترده بانکی در سراسر کشور به‌ویژه در مناطق کم‌برخوردار دارای زیرساخت آماده برای ارائه خدمات مشترک است. از دیگر سو بیمه‌های اجتماعی و درمان تکمیلی می‌توانند از طریق مجاری بانکی به‌صورت خرد و اقساطی در اختیار مردم قرار گیرند. همکاری میان بانک‌های عامل، بیمه مرکزی و نهادهایی مانند کمیته امداد و بنیاد مستضعفان می‌تواند بستر اجرای یک الگوی بومی بانک-بیمه اجتماعی را فراهم کند که در آن حمایت مالی، بیمه‌ای و آموزشی در کنار هم قرار گیرد.

باید خاطرنشان ساخت که تحقق این ایده بدون اصلاح ساختاری و نوآوری فناورانه ممکن نیست. بانک-بیمه اجتماعی نیازمند ایجاد سامانه‌های داده‌محور (Data-Driven Platforms) است که بتوانند اطلاعات مشتریان را به‌صورت یکپارچه تجزیه ‌و تحلیل کنند. همچنین قانون‌گذار باید چارچوب مشترک برای تقسیم منافع، حفظ حریم داده‌ها و کاهش تعارض منافع تدوین کند. فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی و بلاک‌چین می‌توانند در این مسیر نقش کلیدی ایفا کنند و امکان نظارت و ارزیابی دقیق بر رفتار مالی مشتریان را فراهم سازند. باید تاکید کرد الگوی بانک-بیمه اجتماعی بیش از آن‌که یک نوآوری مالی باشد، یک ماموریت اجتماعی است؛ ماموریتی برای ساختن اقتصاد فراگیر که در آن امنیت مالی حق همگان باشد.

این الگو می‌تواند چهره نظام مالی کشور را متحول کند، مشروط بر آن‌که نهادهای مالی با نگاه مسوولیت‌محور، بر پایداری اجتماعی و عدالت مالی تمرکز کنند. بانک-بیمه اجتماعی اگر به درستی طراحی شود می‌تواند به ستون فقرات نظام حمایت اجتماعی کشور و نماد پیوند میان امنیت مالی و عدالت تبدیل شود.

* عضو رسمی انجمن بین‌المللی بیمه گران مهندسی