ریشههای رشد صادرات غیررسمی طلای سرخ خراسان بررسی شد؛
سود جهان از زعفران ایرانی
مرضیه احقاقی: صادرات زعفران ایران در سال ۱۴۰۳ بیش از ۲۱۴ تن بوده که ارزش آن ۱۸۴میلیون و ۷۰۰ هزار دلار است. درهمین‌حال میزان قاچاق زعفران از کشور به‌طور میانگین ماهانه 10 تن برآورد شده است، بنابراین نسبت قاچاق زعفران به صادرات رسمی این محصول در سال 1403، بیش از 50 درصد است. فروش زعفران با چنین حجم قابل‌توجهی از مبادی غیررسمی به‌منزله وجود چالش‌های جدی در این بخش است.
تولید زعفران در فلات مرکزی ایران از دیرباز مرسوم بوده است. ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادرکننده زعفران دنیا محسوب می‌شود هرچند اثرگذاری ایران در بازار بین‌المللی این محصول به‌اندازه سهمش در تولید و تجارت آن نیست. در طول سال‌های گذشته اسپانیا توانسته اثرگذاری به‌مراتب جدی‌تری در بازار زعفران دنیا داشته باشد. در همین حال باید تاکید کرد که زعفران به‌عنوان گران‌ترین ادویه جهان، با مصارف مختلف دارویی و غذایی، خریداران متعددی در کشورهای مختلف دنیا دارد. با توجه به نقش جدی زعفران در پایداری زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم به‌خصوص در منطقه خراسان، بررسی ناکارآمدی‌های حاکم بر این صنعت جای بحث و بررسی دارد. توجه به این نکته مهم ضروری به نظر می‌رسد که اشتغال مستقیم در زنجیره تولید زعفران حدود 700 هزار نفر برآورد می‌شود که حکایت از اهمیت و اثرگذاری این زنجیره مهم بر اقتصاد کشور دارد.
تشدید قاچاق در سایه ناکارآمدی
غلامرضا میری فعال صنعت زعفران در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» ادعای قاچاق گسترده زعفران از ایران را تایید کرد و افزود: بررسی آمار تولید، تجارت رسمی و مصرف داخلی این محصول حکایت از آن دارد که سهم بزرگی از زعفران تولید شده در کشور در قالب غیررسمی یا قاچاق، در سطح بین‌المللی معامله می‌شود. سیاست‌های ناکارآمدی بر تولید و تجارت ما سایه افکنده است. در همین‌حال در نبود تکنولوژی‌های روز دنیا تولید رقابت‌پذیر و بهره‌ور زعفران در کشور ممکن نیست. در همین‌حال با توجه به محدویت‌های پیش روی صادرات رسمی این محصول اعم از شرایط تحریمی، بوروکراسی پیچیده و... فروش رسمی زعفران به بازار جهانی فاقد توجیه اقتصادی است. در چنین شرایطی شاهد رونق قاچاق این طلای سرخ رنگ و از دست رفتن سرمایه‌های ملی هستیم.
فقدان تکنولوژی، مانع بهره‌وری
میری در تشریح تولید زعفران کشور گفت: خراسان بزرگ (شامل استان‌های خراسان رضوی، خراسان شمالی و خراسان جنوبی) پیشتاز تولید زعفران دنیا هستند. در سال‌های اخیر در مجموع 23 استان کشور به فاز تولید زعفران وارد شده‌اند. سهم این استان‌ها از تولید زعفران به طور مستمر افزایش می‌یابد. در این میان سهم ایران از تولید زعفران دنیا نیز حدود 92 درصد برآورد می‌شود. سطح زیر کشت زعفران کشور حدود 127 هزار هکتار تخمین زده می‌شود. در حال‌حاضر کشورهای بسیاری همچون قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، افغانستان، ایتالیا، اسپانیا، ایالات متحده، بلژیک، یونان، هلند، کشورهای آمریکای لاتین و... وارد فاز تولید این محصول شده‌اند.
وی در پاسخ به سوالی مبنی بر کیفیت زعفران تولید شده در سایر کشورهای دنیا گفت: برای اظهارنظر درخصوص کیفیت زعفران باید نمونه‌های تولید شده در سایر کشورها ارزیابی و آزمایش شوند. ما تا حال حاضر تنها زعفران تولید شده در اسپانیا را مورد بررسی قرار داده‌ایم. زعفران اسپانیا در منطقه لامانچا تولید می‌شود و با همین نام خوانده می‌شود. این زعفران کیفیت مناسبی دارد و مشابه زعفران ایران است. کما اینکه اسپانیا زعفران ما را خریداری، بسته بندی و سپس به اسم زعفران لامانچا روانه بازار جهانی می‌شود.
این فعال صنعت زعفران درخصوص تولید زعفران ایران گفت: در سال‌های قبل رکورد تولید سالانه 500 تن زعفران هم در کشور ثبت شده است. برآورد می‌شود که میزان تولید این محصول در سال جاری کاهش یافته باشد، اما آمار دقیق آن باید از سوی وزارت جهاد کشاورزی اعلام شود. این فعال عرصه تولید و صادرات زعفران گفت: رکورد صادرات زعفران ایران برابر 325 تن برآورد می‌شود. حال آمار تولید دقیق این محصول را در سال جاری باید وزارت جهاد کشاورزی اعلام کند. وی در پاسخ به سوالی مبنی بر دلایل صادرات مجدد زعفران ایران به بازارهای جهانی گفت: ما تکنولوژی فرآوری زعفران را نداریم. ورود این تکنولوژی‌های نوین به کشور و ساخت محصولات با ارزش‌افزوده بالا در این سال‌ها ممکن نشده است.
میری افزود: از زعفران در دنیا برای صنایع داروسازی، لوازم بهداشتی و آرایشی یا ساخت نوشیدنی‌ها، صنایع غذایی و.. استفاده می‌شود؛ اما تکنولوژی فرآوری برای استفاده در صنایع یاد شده در ایران وجود ندارد. به این ترتیب امکان تکمیل زنجیره تولید زعفران در ایران وجود ندارد. گل زعفران که کشاورز از زمین می‌چیند، نیاز به جداسازی دارد. هر گل زعفران، 3 کلاله دارد. جداسازی این کلاله در ایران با دست انجام می‌شود که زمان‌بر است. چالش‌هایی هم به همراه دارد. هر کارگر روزانه 30 گرم کلاله را جداسازی می‌کند. درحالی‌که هر دستگاه روزانه حداقل 20 کیلوگرم کلاله را جداسازی می‌کند. به این ترتیب هزینه جداسازی به شدت کاهش خواهد یافت. طبعا در چنین شرایطی و با توجه به تولید زعفران در شرایط سنتی، ماندگاری و رقابت پذیری آن در بازار جهانی ممکن نخواهد بود.
میری گفت: در سال‌های گذشته حتی دستگاه جداسازی کلاله به کشور وارد نشده است. درحالی‌که این دستگاه تاثیر بسزایی بر فرآوری زعفران و تولید کروسین زعفران دارد. دنیا نیز خریدار کروسین است. چنانچه دستگاه جداسازی زعفران در کشور موجود باشد، هزینه تولید زعفران به شدت کاهش خواهد یافت و رقابت‌پذیری تولید این محصول در بازار بین‌المللی نیز بیشتر می‌شود. ضمن آنکه حجم کروسین زعفران نیز با اتکا به این تکنولوژی جدید، افزایش خواهد یافت.
وی افزود: تحریم و محدودیت‌های پیش روی ایران در تعاملات جهانی و انتقال پول از چالش‌هایی هستند که تولید و تجارت را دشوار می‌کند. به‌علاوه آنکه همین تحریم خود مانع ورود تکنولوژی به کشور است. بازگشت ارز و چالش‌های ناشی از آن نیز مسیر صادرات رسمی را دشوار می‌کند. به‌علاوه آنکه صادرکننده ناچار است ارز خود را در بازار رسمی به قیمت به‌مراتب پایین به‌فروش برساند و همین موضوع نیز به شدت چالش‌زا است. در چنین شرایطی برخی کشورها به موضوع ورود کرده و زعفران ما را از ایران به‌طور غیررسمی قاچاق می‌کنند.
نگاهی به آمار تجارت غیررسمی زعفران
میری درخصوص آمار قاچاق زعفران کشور گفت: میزان قاچاق این محصول به‌طور میانگین ماهانه حدود 10 تن برآورد می‌شود. البته آمار دقیقی از میزان قاچاق در دست نیست، اما براساس میزان تولید و مصرف داخلی، می‌توان به این ارقام رسید.. وی با اشاره به آمار رسمی صادرات زعفران ایران در سال 1396 گفت: میزان فروش این طلای سرخ رنگ به بازار جهانی در سال 1396برابر 325 تن بود. زعفران در آن دوره به 47 کشور دنیا صادر شد. میزان صادرات زعفران ایران در سال 1403 به مقصد 57 کشور دنیا برابر 214 تن گزارش شده است. به اعتقاد ما این افت تجارت به‌منزله فروش بخش بزرگی از این محصول از مبادی غیررسمی است. درواقع فروش زعفران ایران به بازار جهانی از مبادی رسمی کاهش یافته است.
وی در پاسخ به سوالی مبنی بر احتمال وجود ذی‌نفعان پنهان در روند قاچاق زعفران ایران و موانع پیش روی سازماندهی به این بخش گفت: به اعتقاد من مدیریت ناکارآمد و سیاستگذاری ناصحیح در عرصه‌های کلان و خرد اقتصادی به تشدید پدیده قاچاق منجر شده است. یعنی اراده‌ای برای افزایش قاچاق زعفران در میان نیست. بلکه سیاست‌های ناکارآمدی که در همه‌حوزه‌های تولیدی و تجاری به چشم می‌خورد به تشدید این شرایط منجر شده است. میری در پاسخ به سوالی مبنی بر ارزآوری صنعت زعفران برای کشور گفت: چنانچه سالانه 300 تا 350 تن زعفران از ایران روانه بازارهای جهانی شود، ارزآوری این صنعت سالانه چند صد‌میلیون دلار برآورد خواهد شد. با این‌وجود در سال ۱۴۰۳، صادرات زعفران ایران به میزان ۲۱۴ تن کیلوگرم انجام شد که ارزش آن ۱۸۴میلیون و ۷۰۰ هزار دلار برآورد شده است.
آمار صادرات رسمی زعفران ایران
در طول سال 1403 بالغ بر 85 درصد مجموع زعفران به 5 کشور امارات متحده عربی، اسپانیا، چین، افغانستان و تایوان انجام گرفته است. از مجموع 57 کشور هدف صادرات زعفران ایران در سال 1403، تنها 15 درصد صادرات به مقصد 52 کشور دیگر انجام شده است. تمرکز بر صادرات زعفران به چند کشور معدود، زنگ خطری برای تجارت این محصول است. چراکه این اقدام منجر به کاهش قدرت چانه‌زنی از سمت ما و تضعیف محصول زعفران ایران در بازارهای دیگر خواهد بود.
در همین‌حال باید تاکید کرد براساس آمار منتشر شده توسط شورای ملی زعفران در سال 1403، ایران به عربستان صادرات زعفران نداشته است. توقف تجارت زعفران ایران به عربستان در حالی است که این کشور یکی از مصرف‌کنندگان مطرح منطقه است. تا جایی که مصرف این کشور در سال‌های گذشته حدود 20 تن برآورد شده بود. درهمین‌حال میزان صادرات زعفران ایران به هند نیز کاهشی بوده است. با وجود هشدارهایی که نسبت به تضعیف جایگاه زعفران ایران در سایر کشورها داده می‌شود، اقدام درخوری برای مواجهه با این شرایط انجام نگرفته است.
توجه به این نکته ضروری به‌نظر می‌رسد که کشورهای اسپانیا، امارات، چین و افغانستان در طول سالیان گذشته همواره در صدر خرید زعفران از ایران بوده‌اند. این کشورها خود مصرف‌کننده تمامی زعفران‌های وارداتی ایران نبوده‌اند؛ بلکه بخش قابل‌توجهی از آن را با بسته‌بندی مجدد به سایر بازارهای مصرف و بعضا به‌نام محصول کشور خود، صادرات مجدد می‌کنند. این تمرکز صادرات در چند کشور، مخاطراتی را برای آینده صنعت زعفران ایران به دنبال دارد. از جمله آنکه هر نوع اختلاطی از سوی کشورهای یاد شده با زعفران ایرانی می‌تواند کیفیت و اعتبار زعفران ایران را تحت‌تاثیر قرار دهد. در همین‌حال باید تاکید کرد که کشورهای مورد بحث گاهی زعفران ایران را مجددا بسته‌بندی و صادر می‌کنند. به این ترتیب ارزش افزوده ناشی از صادرات زعفران ایران در اختیار سایر کشورها قرار خواهد گرفت.
توجه به این نکته ضروری به‌نظر می‌رسد که بخش بزرگی از زعفران تولید شده در کشور روانه بازارهای جهانی می‌شود؛ بنابراین برای حفظ صادرات این محصول باید چالش‌های حاکم بر این بخش بررسی و مدیریت شود. عدم توجه به اعمال مدیریت بر بازارهای هدف صادرات و صادرکنندگان، گسترش پدیده قاچاق زعفران و استفاده از کارت‌های بازرگانی اجاره‌ای بدون بازگشت ارز، شرایط را مرتبا برای حضور و فعالیت صادرکنندگان رسمی دارای کارت بازرگانی و با سابقه زعفران محدود می‌کند. توجه به این نکته ضروری به‌نظر می‌رسد که زعفرانی که از ایران قاچاق می‌شود، گاها با ناخالصی همراه است که می‌تواند آینده زعفران ایران را در بازار جهانی با بدنامی مواجه کند. برای رفع این مشکل انتظار می‌رود مسیر قاچاق به‌خصوص با اتکا به کارت‌های بازرگانی اجاره‌ای حذف شود. درهمین‌حال هویت‌بخشی به زعفران ایران در بازار جهانی نیز ضروری است.
