در گفتوگو با رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و آلمان بررسی شد؛
ضربه ضعف تجارت با اروپا
مرضیه احقاقی: ارزش مبادلات تجاری ایران با کشورهای عضو اتحادیه اروپا در دوره برجام یعنی در سال 2017 به بالاترین سطح در طول یک دهه یعنی حدود 21میلیارد یورو رسید. با اینوجود با خروج ایالات متحده از برجام و تضعیف جایگاه اقتصادی ایران در سطح بینالمللی شاهد روند نزولی تجارت با این منطقه بودیم. تاجایی که ارزش مبادلات تجاری ایران با اتحادیه اروپا در سال 2024 به حدود 4.5میلیارد یورو کاهش یافته است. این افت تجارت در سالهای گذشته بهطور مستمر ادامه داشته است. کما اینکه براساس آخرین آمار منتشر شده توسط یورواستات، میزان ارزش صادرات ایران به اتحادیه اروپا و واردات ایران از این منطقه در 9 ماه نخست 2025 در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته میلادی، به ترتیب افت 6 و 21 درصدی را تجربه کرده است.
طبق آخرین آمار یورو استات، مبادلات تجاری ایران و اتحادیه اروپا در ۹ ماه نخست 2025 افت ۱۸ درصدی داشته و به ۲میلیارد و ۸۲۰میلیون یورو رسیده است. مبادلات تجاری دو طرف در ۹ماه نخست سال ۲۰۲۴ بالغ بر ۳میلیارد و ۴۷۰میلیون یورو اعلام شده بود. صادرات اتحادیه اروپا به ایران در ماههای ژانویه تا سپتامبر ۲۰۲۵ با کاهش ۲۱درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل مواجه شده و به ۲میلیارد و ۲۳۳میلیون یورو رسیده است. کشورهای اروپایی در ۹ ماه نخست سال۲۰۲۴ بالغ بر ۲میلیارد و ۸۴۳میلیون یورو کالا به ایران صادر کرده بودند. واردات اتحادیه اروپا از ایران در ۹ ماه امسال نیز ۵۸۷ میلیون یورو بوده که این رقم نسبت به واردات ۶۲۷میلیون یورویی اروپا از ایران در مدت مشابه سال قبل افت ۶ درصدی داشته است.
ریشهیابی افت تجارت
شاهین اصغری رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و آلمان در گفتوگو با «دنیای اقتصاد» در ارزیابی روابط تجاری ایران و اتحادیه اروپا در طول دهههای گذشته، گفت: اگر به مسیر چند دهه گذشته نگاه کنیم، روابط تجاری ایران و اروپا همچون پلی بوده که گاهی پرتردد و گاهی خلوت بوده، اما هیچگاه فرو نریخته است. در دهههای ۷۰ و ۸۰ شمسی، اتحادیه اروپا یکی از اصلیترین شرکای تجاری ایران بهویژه در حوزه انرژی، ماشینآلات، تجهیزات صنعتی و دارو بود. در دوره اجرای برجام، این مسیر دوباره جان گرفت و ارزش تجارت دو طرف از 13.7میلیارد یورو در ۲۰۱۶ به بیش از 20.6میلیارد یورو در ۲۰۱۷ رسید؛ یعنی به بالاترین سطح در یک دهه افزایش یافت. اما پس از بازگشت تحریمهای آمریکا در سال ۲۰۱۸، روند معکوس شد و اکنون مبادلات ایران و این منطقه به حدود 4.5میلیارد یورو کاهش یافته اما ریشههای این رابطه همچنان پابرجاست.
اصغری در پاسخ به سوالی مبنی بر مهمترین طرفهای تجاری ایران در تجارت با کشورهای اروپایی گفت: در میان کشورهای اروپایی، آلمان همواره مهمترین شریک ایران بوده است؛ این اهمیت را میتوان از منظر سهم در تجارت و همچنین عمق رابطه تشریح کرد. آلمان برای سالهای طولانی در حوزه تجارت با ایران سهم 30 تا 40 درصدی را در میان کشورهای اروپایی به خود اختصاص داده است. درهمینحال رابطهای صنعتی، معتبر و مبتنی بر اعتماد میان طرفین جاری بوده است. پس از آلمان، ایتالیا و هلند در ردههای بعدی تجارت با ایران قرار داشتهاند. ایتالیا بهویژه در خرید نفت ایران نقش مهمی داشت. کشور هلند در تجارت محصولات شیمیایی، کشاورزی و همچنین ترانزیت طرف معامله با ما بوده است. فرانسه و بلژیک نیز در دورههایی بهعنوان طرفهای تجاری حضور داشتند.
انتخاب بین ایران و آمریکا
اصغری در پاسخ به سوالی مبنی بر دلایل و ریشههای کاهش روابط تجاری ایران با اتحادیه اروپا گفت: کاهش تجارت، نتیجه همزمان چند عامل است. در درجه نخست باید به بازگشت تحریمهای ثانویه آمریکا در سال ۲۰۱۸ اشاره کرد. این تحریمها شرکتهای اروپایی را در برابر یک انتخاب قرار داد: بازار ایران یا بازار ایالات متحده؟ طبعا بسیاری از این شرکتها نیز برای کاهش ریسک، بازار آمریکا را انتخاب کردند. در ادامه از قطع یا محدودیت شدید روابط بانکی باید بهعنوان دیگر علت کاهش روابط تجاری میان ایران و کشورهای اروپایی نام برد. نبود کانالهای پایدار مالی و حساسیت بانکهای اروپایی باعث شد حتی تجارت کالاهای مجاز مثل دارو و غذا نیز بسیار دشوار شود.
درهمینحال نوسانات اقتصادی ایران نیز محرک منفی در تجارت ایران و اتحادیه اروپا است. بیثباتی نرخ ارز و تغییرات ناگهانی در مقررات تجاری و ارزی، برنامهریزی بلندمدت را برای شرکتهای اروپایی دشوار کرده است. طرف اروپایی نیاز به ثبات، پیشبینیپذیری و امکان برنامهریزی دارد؛ و هر زمان این فضا متزلزل بوده، سطح مشارکت آنها کاهش یافته است. توقف صادرات نفت به اروپا دیگر عامل منفی موثر بر کاهش سطح روابط تجاری ایران و کشورهای اروپایی است. در سالهایی که اروپا واردکننده بزرگ نفت ایران بود، حجم تجارت دوطرفه نیز بالا بود. وقتی صادرات نفت تقریبا متوقف شد، ستون اصلی تجارت از بین رفت. نفت و انرژی همواره موتور اصلی همکاری اقتصادی ایران و اروپا بودهاند.
چشمانداز مبهم
رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و آلمان در پاسخ به سوالی مبنی بر ارزیابی روابط میان ایران و اروپا در آینده گفت: در کوتاهمدت، چشمانداز آسانی وجود ندارد. بازگشت تحریمهای شورای امنیت علیه ایران، بسیاری از محدودیتهای پیشابرجام را دوباره فعال میکند و طبیعتا شرکتهای اروپایی محتاطتر خواهند شد. با اینوجود باید تاکید کرد که آینده تنها با تحریمها تعریف نمیشود؛ بلکه با نیازهای واقعی طرفین هم تعریف میشود. اروپا به ثبات منطقه، امنیت انرژی و مسیرهای مطمئن تجاری نیاز دارد. ایران هم برای نوسازی صنعت و افزایش رقابتپذیری، به تعامل سازنده با اروپا وابسته است. بنابراین اگر فضای سیاسی به سمت تنشزدایی و شفافیت حرکت کند، حتی با گامهای کوچک، امکان بازسازی تدریجی روابط وجود دارد. اما تا آن زمان، باید پذیرفت که روابط تجاری در سطح حداقلی ادامه خواهد داشت.
رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و آلمان درخصوص محدودیتهای روابط ایران و کشورهای اروپایی و اثرگذاری آن بر روند توسعه صنعتی کشور گفت: محدود شدن روابط با اروپا تنها کاهش ارزش تجارت نیست؛ بلکه کاهش سرعت توسعه صنعتی و افزایش هزینه رشد اقتصادی است. اروپا در چهار دهه گذشته یکی از اصلیترین منابع ایران برای واردات فناوریهای پیشرفته، تجهیزات صنعتی، دارو، استانداردسازی و سرمایه بوده است. وقتی این مسیر بسته یا نیمهبسته میشود، پیامدهای مستقیمی دارد که از جمله آنها باید به کاهش سرعت نوسازی خطوط تولید، افزایش هزینه دسترسی به فناوری، دشواری ورود به زنجیرههای ارزش جهانی و پرهزینهتر شدن تامین مالی پروژههای بزرگ اشاره کرد.
روند نزولی ارزش تجارت ایران و کشورهای عضو اتحادیه اروپا در سایه اعمال تحریم از سوی ایالات متحده علیه ایران، محدودیت شدید روابط بانکی میان ایران و سایر کشورها، نبود کانالهای پایدار مالی، نوسانات اقتصادی ایران، بیثباتی نرخ ارز و تغییرات ناگهانی در مقررات تجاری و ارزی و توقف صادرات نفت به اروپا حاصل شده است. در حال حاضر نیز بازگشت دوباره تحریمهای شورای امنیت علیه ایران، مجددا آینده این روابط را بیش از پیش تهدید میکند. این محدودیت حداکثری در حالی است که به اعتقاد فعالان صنعتی و تجاری، برقراری تعامل سازنده با کشورهای اروپایی بهمنزله ضرورتی در مسیر حضور در بازار رقابت جهانی است.
البته ایران نیز در طول سالهای گذشته در مواجهه با این محدودیتها، مسیرهای جایگزین را نیز دنبال کرده است. تقویت شرکای آسیایی یکی از همین استراتژیهای جایگزین است. روابط ایران با چین، روسیه، هند و کشورهای منطقه طی سالهای اخیر تقویت شده است. توافق ۲۵ ساله با چین مسیرهای همکاری انرژی، صنعتی و زیرساختی را باز کرده است. در همینحال کشورهای همسایه اکنون بزرگترین مقاصد صادرات ایران هستند. همکاری ایران و روسیه در بخشهای انرژی، کشاورزی و حملونقل رشد کرده است. این یک تنوعسازی ناگزیر و البته ضروری بوده و بازارهای جدیدی برای ایران ایجاد کرده است.
درهمینحال در سالهای اخیر برای توسعه توان داخلی تلاش شده است. محدودیتها باعث شد ایران بخش مهمی از ظرفیتهای صنعتی خود را تقویت کند. این ظرفیتها در حوزههایی مانند تجهیزات نفت و گاز، پتروشیمی، دارو، ماشینآلات متوسط و برخی فناوریهای صنعتی هستند. اما واقعیت کلیدی این است که شرکای آسیایی و توان داخلی میتوانند بسیاری از نیازهای کوتاهمدت را پاسخ دهند، اما برای یک جهش واقعی صنعتی برای حرکت از «تولید داخلی» به «رقابت جهانی» تعامل با اروپا یک مکمل ضروری است.
این فعال تجاری در ادامه درخصوص روابط ایران و آلمان گفت: روابط ایران و آلمان یک روابط تجاری معمولی نیست؛ یک رابطه تاریخی توام با اعتماد طرفین، در حوزه زیرساخت و صنعت است. در دوره اجرای برجام، تجارت دو کشور به سرعت به 3.4میلیارد یورو رسید. امروز این رقم حدود 1.5میلیارد یورو برآورد میشود؛ یعنی بسیار کمتر از گذشته و با فاصله بسیار بیشتر از پتانسیل واقعی تجارت بین دو کشور اما همچنان آلمان بزرگترین شریک اروپایی ایران باقی مانده است. آلمان ماشینآلات، تجهیزات صنعتی، مواد شیمیایی و دارو صادر میکند. ایران نیز محصولات پتروشیمی، مواد اولیه و برخی کالاهای کشاورزی. روابط امروز زیر سایه تحریمها و محدودیتهای سیاسی قرار دارد، اما پایههای آن اعتماد، تجربه مشترک و نیاز متقابل همچنان پابرجاست. اگر فضای سیاسی به سمت کاهش تنش حرکت کند، آلمان یکی از معدود کشورهایی است که میتواند دوباره و به سرعت پل اصلی تعامل اقتصادی ایران و اروپا باشد.
