علت اصلی عقب‌ماندگی تاریخی در تامین واگن بررسی شد
برآورد ناترازی در صنعت ریلی
سرمایه مورد نیاز برای تامین پنج‌هزار واگن تازهنفس چقدر است؟
درحالی‌که تقاضای بالای مسافر در این بخش، حاکی از تمایل مصرف‌کننده به استفاده از این مد حمل‌ونقلی است، اما به نظر می‌رسد تمرکز سیاستگذاران، توسعه زیرساخت‌های جاده‌ای است. به گفته معاون مسافری شرکت راه‌آهن، تعداد واگن‌های مسافری کشور در ۱۵ سال گذشته به نصف کاهش یافته و با یک عقب‌ماندگی تاریخی ناوگان مسافری ریلی روبه‌رو هستیم. قیمت‌گذاری دستوری و ساختار اقتصادی ضعیف، عامل اصلی این واگرایی شدید میان عرضه و تقاضای صندلی قطار است.
منافع متعدد حمل‌ونقل ریلی برای کشورها از جمله کاهش مصرف سوخت، ایمنی بالا و کاهش سوانح، آلودگی کمتر ساخت و بهره‌برداری، کاهش هزینه‌های استهلاک و تعمیر شبکه و ناوگان حمل و نیز، قابلیت مدیریت و برنامه‌ریزی بالا در حمل سریع و انبوه باری و مسافری موجب شده تا این مد حمل‌ونقل در اولویت توسعه اقتصادی قرار گیرد.
توجه به حمل‌ونقل ریلی در کشور در انواع اسناد بالادست همچون سیاست‌های کلی حمل‌ونقل، برنامه‌های پنج ساله توسعه و قانون دسترسی آزاد به شبکه حمل‌ونقل ریلی ایران مصوب ۱۳۸۴ مورد توجه قرار گرفته است. با این حال عرصه حمل‌ونقل ریلی کشور، با در نظر گرفتن تمام ظرفیت‌ها هنوز با شرایط مطلوب فاصله قابل‌توجهی دارد. شکاف میان عرضه و تقاضای صندلی در ناوگان ریلی در سال‌های اخیر منجر به سبقت گرفتن جاده از ریل در سفرهای جاده‌ای شده است؛ درحالی‌که سیاست‌های کلان در کشورهای توسعه‌یافته و اتخاذ قوانین در چارچوب سیاست‌های توسعه پایدار بر گسترش خطوط ریلی تاکید و تمرکز دارند.
واگرایی شدید عرضه و تقاضا
به گزارش «دنیای اقتصاد»، در حال حاضر ناوگان ریلی تنها پاسخگوی شش درصد تقاضای سفر سالانه کل کشور است. در ایام منتهی به نوروز امسال بیش از۳۵میلیون جست‌وجو برای خرید بلیت در پیش‌فروش‌های نوروزی انجام شد که به گفته قائم‌مقام مدیرعامل شرکت راه‌آهن جمهوری‌اسلامی ایران، ۲۵میلیون از این تعداد، تقاضای جدی بوده است؛ اما با توجه به آمار نهایی دو میلیون و ۲۰۰هزار صندلی ایجاد شده، ۲۲میلیون و ۸۰۰هزار نفر از خرید بلیت جا مانده‌‌‌‌‌اند.
بنابراین صندلی‌‌‌‌‌های موجود درصد کمی از تقاضای سفر ریلی را پوشش داد. این در حالی است که تقاضای سفر ریلی در ایران حدود ۱۲۰ تا ۱۵۰میلیون برآورد می‌شود، اما کمتر از یک‌چهارم این تقاضا پاسخ داده می‌شود.
عوامل متعددی در واگرایی عمیق عرضه و تقاضای صندلی قطار وجود دارد که مهم‌ترین آن به کمبود صندلی و فرسودگی ناوگان بازمی‌گردد. به گفته میرحسن موسوی، معاون مسافری راه‌آهن تعداد واگن‌های قطار اکنون به ۱۲۰۰ دستگاه رسیده است، درحالی‌که دست‌کم به پنج‌هزار واگن مسافری نیاز داریم. از طرفی در سال ۱۳۹۵، یعنی حدود ۱۰سال پیش، تعداد واگن‌های فعال مسافری حدود ۲۲۰۰دستگاه بوده است.
تحریم‌ها یکی از مهم‌ترین دلایل کاهش محسوس ناوگان ریلی مسافری در کشور محسوب می‌شود؛ کمااینکه حدود ۷۵درصد از سهم خرید واگن‌های مسافری کشور به شرکت‌های خارجی تعلق داشته و حدود ۲۵درصد را سازنده‌های ایرانی تامین می‌کنند. در تامین لکوموتیو نیز، حدود ۸۰درصد از لکوموتیوهای ایران از خارج تامین می‌شدند. فرسودگی ناوگان مسافری نیز بر کاهش قابل ملاحظه ظرفیت‌ها در این بخش اثرگذار است. میانگین عمر ناوگان ریلی کشور هم‌اکنون ۴۰ سال است و فرسودگی منجر به از دسترس خارج شدن بخش قابل‌توجهی از واگن‌ها شده است.
ناوگان ریلی مسافری، نصف شد
به گزارش «دنیای اقتصاد»، در کنار عوامل بیرونی نظیر تحریم، سیاست‌های راه‌آهن و نظام حکمرانی در بخش حمل‌ونقل را می‌توان ریشه اصلی کاهش تدریجی تعداد واگن‌های مسافری در یک دهه اخیر دانست؛ سیاست‌هایی که در جذب سرمایه‌گذاران ناموفق بوده است. در بخش زیرساختی، طولانی بودن فرآیند اجرای پروژه‌های ریلی باعث شده که این پروژه‌ها برای سرمایه‌گذاران توجیه اقتصادی نداشته باشند و از مشارکت در آن خودداری کنند. در بخش تامین واگن نیز، علاوه بر سرمایه‌گذاری برای خرید واگن‌های نو، سرمایه‌گذاران تمایلی برای مشارکت در نوسازی و بازسازی قطعات و تجهیزات فرسوده ندارند.
دولت هم با ادامه تصدی‌گری و مدیریت فرایندها و عدم ارائه مشوق‌های سرمایه‌گذاری به مانعی برای حضور سرمایهگذار تبدیل شده است و تفاوت معنادار حضور دستوری دولت در بخش باری و مسافری، گویای عدم موفقیت سیاست‌های دخالت دولت در این بخش بوده است. از آنجا که قیمت‌گذاری دستوری در بخش باری به شکل رایج در بخش مسافری حاکم نیست، در ۲۰ سال گذشته تعداد واگن‌های باری دوبرابر شده است؛ حال آنکه در بخش مسافری به نصف کاهش یافته است.
میرحسن موسوی، معاون مسافری شرکت راه‌آهن در گفت‌وگو با «ایلنا»، درباره کمبود واگن‌های مسافری در شبکه ریلی، با اشاره به عقب‌ماندگی تاریخی و ناترازی عمیق در تعداد ناوگان مسافری ریلی و میزان تقاضای سفر با این مد حمل‌ونقلی، به نصف شدن تعداد ناوگان در ۱۵ سال گذشته اشاره و دلایل آن را این‌طور تشریح کرد: با یک عقب‌ماندگی تاریخی و ناترازی عمیق در بخش توسعه ناوگان مسافری مواجه هستیم؛ درحالی‌که در سال ۱۳۸۹حدود ۲۲۰۰ واگن در ناوگان مسافری وجود داشت، امروز تعداد این واگن‌ها به حدود ۱۲۰۰دستگاه واگن رسیده است.
معضل قیمت‌گذاری دستوری
وی ادامه داد: علت عقب‌ماندگی تاریخی ناوگان مسافری ریلی این است که بخش خصوصی به دلیل اقتصاد ضعیف و قیمت‌گذاری تکلیفی نتوانسته خود را در این بخش احیا کند و به سرمایه‌گذاری در این حوزه تشویق نشده‌اند. البته در سال‌های گذشته تلاش‌های زیادی برای ترغیب سرمایه‌گذاری در این حوزه صورت گرفت و تسهیلاتی نیز پیش‌بینی شد، اما این اقدامات چندان موثر نبود و در حد بازسازی واگن‌های سطح یک و دو قدیمی اقدام کردند و نتوانستند این عقب ماندگی را جبران کنند.
معاون مسافری شرکت راه‌آهن افزود: در یک سال گذشته هم در بخش تسهیلات و هم در بخش چگونگی قیمت‌گذاری و همچنین از جنبه وضعیت اقتصادی این صنعت، از طریق فعال‌سازی ماده ۱۲ قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر، اقداماتی انجام شد و با شرکت‌های حمل‌ونقل ریلی مسافری مذاکراتی را داشتیم تا به سرمایه‌گذاری دوباره در این بخش تحریک شوند.
اغلب سرمایه‌گذاری‌ها در بخش بازسازی واگن‌های سطح یک و دو و تبدیل آنها به قطار پنج ستاره بود تا قطارهای باکیفیت وارد شبکه شود و در حال حاضر هم این سرمایه‌گذاری تبدیل به خرید ناوگان نو در قالب قطارهای پنج ستاره شده است.
موسوی با اشاره به سرمایه‌گذاری مورد نیاز در توسعه ناوگان ریلی و قیمت هر واگن توضیح داد: در حال حاضر قیمت هر واگن مسافری با ظرفیت ۴۰ مسافر حدود ۶۰میلیارد تومان است و هزینه هر قطار با ۱۰ واگن و لوکوموتیو حدود ۱۰۰۰میلیارد تومان است، بنابراین توسعه این ناوگان، سرمایه‌گذاری بسیار بالایی را می‌طلبد.
وی ادامه داد: از سوی دیگر قیمت تمام شده در بخش مسافری بسیار بالاست؛ خدمات با قیمت‌هایی که عرضه می‌شود بسیار پایین‌تر از قیمت تمام شده است و برای جبران این تفاوت، راه‌آهن به شرکت‌های مسافری به نوعی یارانه و تسهیلات می‌دهد؛ به این ترتیب که در پرداخت «حق دسترسی به ریل» و «هزینه لکوموتیو» مزایایی را به شرکت‌ها می‌‌دهیم تا چرخه اقتصاد در این شرکت‌ها بچرخد.
ارقام ذکر شده توسط این مقام مسوول نشان می‌دهد، تنها برای تامین سه هزار قطار جدید، بدون نوسازی ناوگان فرسوده فعلی، به سه‌هزار همت (هزار‌میلیارد تومان) منابع مالی نیاز داریم که تامین آن بدون مشارکت بخش خصوصی و احتمالا جذب سرمایه خارجی، غیرممکن است.
خداحافظی با قطارهای شش‌تخته
قائم‌مقام شرکت راه‌آهن گفت: در یک سال گذشته تلاش‌های خوبی برای نوسازی و توسعه ناوگان ریلی صورت گرفته و دو تفاهم نامه موثر در بخش مسافری منعقد شده که منجر به تولید ناوگان داخلی ۵ ستاره می‌شود و اخیرا هم ناوگان باکیفیت وارد شبکه ریلی شده است.
موسوی با اشاره به میزان ناوگان مورد نیاز در شبکه ریلی مسافری اظهار کرد: درحالی‌که در سال ۱۳۸۹ ناوگان موجود حدود ۲۲۰۰ واگن بوده امروز به حدود ۱۰۰۰ واگن رسیده است؛ درحالی‌که تعداد واگن مورد نیاز ما پنج‌هزار دستگاه است.
وی همچنین درباره حذف واگن‌های شش تخته از ناوگان در حال خدمت ریلی گفت: در حال حاضر از واگن‌های شش تخته استفاده می‌کنیم اما دیگر قرار نیست برای توسعه این قطارها سرمایه‌گذاری صورت گیرد.
