آینده روابط ریاض با تهران
عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، در جریان سفر به جده برای شرکت در نشست اضطراری سازمان همکاری اسلامی، در گفت‌وگویی مفصل با «الشرق الأوسط» که عبدالهادی حبتور، روزنامه‌نگار، در تاریخ ۲۶ اوت انجام داد، روابط دوجانبه میان ریاض و تهران را «در مرحله‌ای بی‌سابقه از همکاری» توصیف کرد.
عراقچی افزود که سعودی «کشوری بزرگ در منطقه و جهان اسلام است که همراه با ایران، دو قطب مهم منطقه به شمار می‌آیند». خودِ این توصیف، بازتاب‌دهنده درک ایران از اهمیت ریاض است؛ نه فقط به‌عنوان کانون ثقل عربی و اسلامی و سرزمین حرمین شریفین، بلکه به‌منزله بازیگری جهانی در بازار انرژی و حوزه‌های سرمایه‌گذاری، و کنشگری دیپلماتیک که توانسته افکار عمومی پشتیبان «راه‌حل دو دولتی» و به رسمیت شناختن کشور فلسطین را در میان کشورهای اصلی از جمله فرانسه و بریتانیا که آمادگی خود را برای شناسایی کشور فلسطین اعلام کرده‌اند، بسیج کند.
طبق گفته وزیر خارجه ایران، در طول سال گذشته، سه دیدار میان او و شاهزاده محمد بن‌سلمان، ولی‌عهد سعودی برگزار شد؛ امری که عراقچی آن را «بی‌سابقه در تاریخ روابط دو کشور» توصیف کرد. این دیدارها، در کنار موضع صریح سعودی در محکومیت حمله اسرائیل به ایران که عراقچی آن را «موضعی ممتاز و قوی» خواند، تماما گویای مسیری تراکمی در روند همگرایی دوجانبه است و ثابت می‌کند که ریاض در این رویکرد، جدی است و اگر همان جدیت و پایبندی را از تهران ببیند، این برخورد باز را مستمرا ادامه خواهد داد؛ چراکه نمایانگر دیدگاه راهبردی سعودی است که از رهگذر آن، در پی کاهش تنش در خاورمیانه است تا بتواند اهداف «چشم‌انداز ۲۰۳۰ سعودی» را محقق سازد.
در کنار این سیاست، گام‌های عملی ملموسی نیز وجود دارد؛ مانند بازگشت حجاج و عمره‌گزاران ایرانی در تعداد زیاد به مکه مکرمه و مدینه منوره که شاخصی از بازیابی شتاب در بعد اجتماعی - دینی است، زیرا سعودی از اصلی روشن پیروی می‌کند که بر تفکیک و جدایی میان دو بعد دینی و سیاسی مبتنی است و خدمت به مهمانان خانه خدا را به‌عنوان وظیفه‌ای در قبال همه مسلمانان بدون هیچ استثنا، در نظر می‌گیرد.
وزیر خارجه ایران یادآور شد که سعودی «حتی در دوره جنگ» نیز به پذیرش حجاج ایرانی ادامه داد و تاکید کرد که امسال بیش از ۸۰هزار حاجی ایرانی، مناسک را به جا آوردند و انتظار می‌رود شمار عمره‌گزاران از ایران به حدود ۴۰۰هزار نفر برسد. با این حال در مقابل این نکات مثبت، هنوز پیشرفت روشنی در شماری از پرونده‌ها رخ نداده است. به‌گفته خود عراقچی، درهای اقتصادی «تا این لحظه به اندازه کافی گشوده نشده است»، اگرچه که وی تاکید داشت مبادلات تجاری می‌تواند به سطوح بالایی دست یابد.
همچنین اختلاف بر سر پرونده‌های منطقه‌ای، مانند یمن و لبنان و سوریه، همچنان برقرار است. زمانی که عراقچی می‌گوید «خلع سلاح حزب‌الله، طرحی صددرصد اسرائیلی است»، او مرزهای روشنی برای هرگونه توافق سعودی - ایرانی درباره ثبات در لبنان ترسیم می‌کند، درحالی‌که سعودی بر انحصار سلاح در دست ارتش لبنان اصرار می‌ورزد.
افزون بر این، سیاست ایران همچنان میان گفتمان رسمی دعوت‌کننده به ثبات - نظیر تاکید عراقچی بر اینکه «ایران خواهان صلح و آرامش در خلیج فارس است و می‌خواهد کشتیرانی برای همه آزاد باشد» - و برخی اظهارات (غیررسمی) که از سوی دیگر مقامات سیاسی ایران مطرح می‌شود، گونه‌ای تناقض وجود دارد. از زمان پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، و با وجود فرازونشیب در سطوح مناسبات ریاض و تهران، عربستان سعودی کوشید با واقع‌گرایی و انعطاف با همسایه خود تعامل کند؛ چنان‌که حتی در دوران جنگ ایران و عراق نیز از همان آغاز، برای توقف جنگ تلاش کرد و سرانجام در جا انداختن و ایجاد توافق میان ایران و عراق در مذاکراتی محرمانه که ریاض در آن نقشی بسیار مهم و دور از رسانه‌ها ایفا کرد، توفیق یافت.
معضل پیش روی سیاستمداران سعودی هنگام سفر به ایران یا دیدار با مسوولان ایرانی این بود که با دو گفتمان روبه‌رو بودند: نخست، گفتمانی دیپلماتیک و منطقی اما تا حدی فاقد قوت و کارآیی؛ و دوم، گفتمانی انقلابی اما برخوردار از تاثیرگذاری. به همین دلیل اعتمادسازی میان دو کشور به‌شکلی ملموس، آسیب دید. ناظر سیاست سعودی درمی‌یابد که این سیاست با احتیاط و واقع‌بینی، بدون شتاب‌زدگی و تردد گام‌به‌گام به‌سوی اعتمادسازی، پیش می‌رود تا روابط با ایران بر پایه احترام متقابل و موازنه منافع، به دور از منطق محوربندی‌های فرقه‌ای یا قطبی‌سازی‌های شدید، استوار شود.
تداوم این پویایی، به گام‌های ملموسی از سوی ایران نیاز دارد؛ از جمله آرام‌سازی منطقه، به‌نحوی که تهران التزامی عملی به کاهش تنش نشان دهد. دوم، اعتمادسازی امنیتی. به این موارد باید اصلاح گفتمان سیاسی ایران را افزود، به‌گونه‌ای که به همسازی و انسجام گفتمانی بینجامد و دربردارنده پیام‌های دوگانه نباشد. به‌رغم اهمیت گفت‌وگوی عراقچی با روزنامه «الشرق الأوسط» و مثبت بودن بسیاری از نکاتی که مطرح کرد، می‌توان گفت روابط ریاض و تهران امروز در مرحله «آزمون نیت‌ها» قرار دارد. همکاری میان این «دو قطب بزرگ» - چنان‌که عراقچی توصیف کرد - می‌تواند باب ثباتی بی‌سابقه در منطقه را بگشاید. اما اگر تناقض‌ها برقرار بماند و مواجهه نیابتی ادامه یابد، مسیر اعتمادسازی ممکن است دچار لغزش شده و ایستایی جای پیشرفت را بگیرد.
* تحلیلگر و روزنامه‌نگار عربستانی
منبع: روزنامه الشرق الاوسط
