«دنیای اقتصاد» از تاثیر ناترازی آب در شکل‌گیری یک بحران سراسری گزارش می‌دهد؛
فرونشست؛ زلزله خاموش
برداشت بیش از ۱۵۰میلیارد مترمکعبی از منابع زیرزمینی نه‌تنها کسری بزرگ در مخازن آبی کشور ایجاد کرده، بلکه پدیده فرونشست را در ۳۵۹ محدوده مطالعاتی رقم زده است؛ پدیده‌ای که کارشناسان آن را غیرقابل بازگشت می‌دانند. آمارها نشان می‌دهد توسعه نامتوازن و رشد جمعیت از ۱۹میلیون نفر در سال ۱۳۳۵ به بیش از ۸۵میلیون نفر امروز، فشار مضاعفی بر منابع آبی وارد کرده است. مرداد ماه گذشته نیز حسین ظفری، سخنگوی سازمان مدیریت بحران در گزارشی از وضعیت فرونشست در کشور اعلام کرده بود که «استان‌های کرمان، خراسان رضوی و تهران در صدر آمار فروشست‌های کشور قرار دارند».
اهمیت این بحران دوچندان می‌شود، اگر بافت‌های فرسوده در کلان‌شهرها را در کنار این پدیده در نظر بگیریم؛ اتفاقی که در دولت‌های نهم و دهم قرار بود با سازوکاری تحت عنوان پروژه عظیم مسکن مهر و نوسازی بافت‌های فرسوده در شهرها و کلان‌شهرها مرتفع شود، ولی در نهایت با اجرای آن در خارج از شهرها نه تنها معضلی حل نشد، بلکه مشکلاتی بر مشکلات شهری کشور تلنبار کرد.
افزون بر اینکه از همان دوران به جای اصلاح الگوی مصرف آب در بخش کشاورزی، ایده حفر چاه و برداشت از آب‌های زیرزمینی از دولت وقت به کشاورزان پیشنهاد شد تا در نهایت هم فرونشست در کشور تشدید شود و هم زیرساخت‌های شهری اصلاح نشود و مهم‌تر از همه بحران آب جدی شود؛ بحرانی که رابطه مستقیم با پدیده فرونشست دارد و همزمان با افزایش کم‌آبی در کشور، فرونشست در پی آن رقم خورد و در این میان مناطق مرکزی فلات ایران، اولین قربانیان آن بودند. همچنان که هفدهم شهریورماه جاری، فرونشست ناگهانی در محله هشت‌بهشت اصفهان، منجر به تخلیه اضطراری این منطقه مسکونی شد.
فرونشست اصفهان و تخلیه فوری خانه‌ها
اگر گوش مسوولان به حرف و دغدغه و نگرانی کارشناسان و صاحب‌نظران بدهکار نیست، شاید فروچاله‌ای به قطر ۶ متر و به عمق ۱۵ متر بتواند چشمشان را باز کند. این فروچاله در محله هشت بهشت اصفهان، هفته گذشته منجر شد که مدارس و خانه‌ها مغازه‌ها به صورت اضطراری تخلیه شوند. یک فرونشستی که شاید یک شبه رخ داد ولی عقبه آن به سال‌ها غفلت برمی‌گردد. آن هم در محله و منطقه‌ای که اتفاقا در محدوده خطر فرونشستی قرار نداشته است!
علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در خصوص عوامل احتمالی در بروز این پدیده گفته است که «با توجه به تجربه بررسی فروریزش‌های متعدد در مسیر خطوط متروی تهران و به ویژه مسیر خیابان مولوی و فروریزش‌های چهارراه مولوی، میدان محمدیه و میدان قیام، اثر حفاری تونل و ایستگاه مترو در مکش آب و فرار دانه‌بندی و بروز هسته اولیه حفره زیر سطحی محتمل است. همچنین ارتعاش ناشی از تردد قطار نیز همراه با سایر عوامل فرونشست‌های ناگهانی رخ داده است. ورود خاک به تونل مترو در دست حفاری نیز از عوامل شکل‌گیری فروریزش زمین می‌تواند باشد». به گفته او، «قطع جریان زاینده‌رود متاسفانه بیشترین اثر منفی را در شکل‌گیری و توسعه فرونشست زمین در گستره شهری اصفهان داشته که امید می‌رود اقدام جدی در این زمینه و در بررسی‌های میدانی تفصیلی به‌عمل آید».
حامد یزدیان، نماینده اصفهان در مجلس نیز گفته است که «استان اصفهان و شهر اصفهان و به‌ویژه شهرستان‌ها تهدیدهای جدی را از لحاظ جمعیتی تجربه می‌کند. اگر تصمیمات درستی در زمینه احیای زاینده‌رود اتخاذ نشود، در سال‌های آینده با مشکلات سکونتگاهی مواجه خواهیم شد و می‌تواند در چند سال آینده اصفهان را خالی از سکنه کند. در حال حاضر، بیش از ۱۰۰ مدرسه در استان به دلیل فرونشست تخلیه شده‌اند که این موضوع فشار زیادی به دیگر مدارس وارد می‌کند. برخی منازل مسکونی و زیرساخت‌ها نیز ممکن است تحت تاثیر قرار گیرند. همچنین، آثار تاریخی بزرگ اصفهان، مانند مسجد سید، تحت تاثیر فرونشست قرار گرفته‌اند».
تهران از فرونشست مصون نیست
استان تهران با نرخ سالانه بیش از ۲۵ سانتی‌متر فرونشست در معرض جدی فرونشست قرار دارد. بر اساس داده‌های مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرداری ایران، دشت جنوب و جنوب غربی تهران با نرخ متوسط سالانه ۲۵ تا ۲۷ سانتی‌متر، یکی از بالاترین نرخ‌های فرونشست در جهان را تجربه می‌کند، این رقم در برخی مناطق خاص، مانند دشت ورامین، حتی به ۳۶ سانتی‌متر در سال نیز می‌رسد که ۶ برابر میانگین جهانی محسوب می‌شود. «فاجعه ملی» شاید اصطلاح اغراق‌آمیزی برای این بحران نباشد! آب‌های زیرزمینی در حجم وسیع در حال تخلیه هستند و رفته‌رفته زمین زیر پای تهرانی‌ها پوک می‌شود و دائم بر همین زمین پوک سازه‌های عظیم احداث می‌شود، جمعیت پایتخت نفر به نفر رو به افزایش است.
خانه‌ها و زمین در مناطقی مانند کهریزک تهران و همین‌طور اطراف فرودگاه امام خمینی(ره) ترک برداشته‌اند. اسکندر صیدایی، رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور گفته بود که «فرونشست زمین، یکی از چالش‌های اصلی دو دهه اخیر ایران و جهان است که در تهران به مرحله هشدار رسیده است. اطلس فرونشست کشور که به صورت محرمانه به دستگاه‌های اجرایی ارائه شده، نشان می‌دهد برخی مناطق تهران تا ۳۰ سانتی‌متر فرونشست سالانه دارند. این نرخ، بسیار فراتر از استانداردهای جهانی (۳ سانتی‌متر) است و ناشی از برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی است. این پدیده در دشت‌های تهران، مانند مناطق جنوب و جنوب غربی، اثرات مخربی بر زیرساخت‌های شهری، خطوط ریلی و شبکه‌های انتقال نیرو گذاشته است و مترو و بزرگراه‌های تهران در معرض تهدید جدی فرونشست قرار دارند».
به گفته او، «راهکار لحظه‌ای برای فرونشست وجود ندارد. باید برداشت آب زیرزمینی در مناطق پرخطر متوقف شود، ما به دستگاه‌های مسوول هشدار داده‌ایم که هرگونه پروژه عمرانی باید با در نظر گرفتن ریسک‌های فرونشست اجرا شود».
راه مهار فرونشست
محمد درویش * : ایران از جمله کشورهایی است که با بیشترین میزان فرونشست سالانه مواجه است. بنابراین باید به دنبال راهکارهای کوتاه‌مدت و بلندمدت برای مهار یا حداقل کند کردن این فرآیند باشیم. اجرای سند ملی امنیت غذایی مهم‌ترین اقدامی است که باید در دستور کار قرار بگیرد. کاهش 45میلیارد مترمکعب ناترازی آب تا افق 1411 یکی از مفاد همین سند ملی امنیت غذایی است. همچنین کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی تا 51میلیارد مترمکعب یکی دیگر از مفاد این سند است. بنابراین اجرای این سند ملی نقش موثری در کاهش سرعت رشد فرونشست در کشور، خواهد داشت. این سند گام موثری برای آن است که شرایط را علیه تسریع فرونشست در کشور تغییر دهد. ما در گام بعدی باید یک نظام اقتصادی «سبز» را جایگزین اقتصاد «آب‌محور» کنیم. ما نباید با تاراج منابع آبی کشور، ثروت تولید کنیم.
ما باید مزیت‌ها و ظرفیت‌های بالقوه در حوزه‌های مختلف مانند اتصال انرژی خورشیدی، انرژی بادی، زمین‌گرمایی، انرژی جزر و مدی، توسعه زیرساخت‌های گردشگری تاریخی، طبیعی و سلامت و حمایت از استارت‌آپ‌های سبز و امثالهم را بالفعل کنیم. ما از این طریق می‌توانیم بدون اثرگذاری نامطلوب بر منابع آب و تشدید آلودگی هوا، ثروت تولید کنیم. اگر این موارد و قبل از آن سند ملی امنیت غذایی به درستی اجرایی شود، ناترازی‌ها رفته‌رفته به سمت صفر میل خواهد کرد و میزان فرونشست متوقف خواهد شد.
فراموش نکنیم که امروز بحران فرونشست یک بحران جدی است و نمی‌توان اثرات مخرب آن را به راحتی کتمان کرده یا از آن چشم‌پوشی کرد. امروز در 30 استان کشور به جز استان گیلان با پدیده فرونشست مواجه هستیم. ما حتی در آبی‌بیگلو در استان اردبیل با فرونشست برخورد کردیم. سازمان زمین‌شناسی کشور اخیرا آماری منتشر کرده است که طبق آن حدود 100 هزار کیلومتر مربع از خاک ایران به فرونشستی به میزان 2 سانتی‌متر یا بیشتر دچار است. بیشترین میزان فرونشست به اندازه 54 سانتی‌متر در سال مربوط به منطقه‌ای در حدفاصل بین دشت فسا و جهرم استان فارس است. گودترین فروچاله ثبت شده مربوط به مهدی‌آباد ایج واقع در استهبان استان فارس به قطر 50 متر و عمق 100است که بزرگ‌ترین فروچاله در خاورمیانه نیز محسوب می‌شود. همچنین متراکم‌ترین فروچاله‌ها نیز مربوط به دشت فامنین در همدان است.
* کارشناس محیط زیست
