نشریه فارنپالیسی نزدیکی فزاینده تهران به سوی پکن را تحلیل کرد؛
شرط بازگشت به تعامل در روابط ایران و غرب
رویکرد متناقض؛ چاشنی تغییر پارادایم
سینا طوسی، عضو ارشد غیرمقیم مرکز سیاست بینالملل، در یادداشتی برای فارن پالیسی عنوان کرد که سیاست خارجی ایران شاهد تغییراتی است که میتواند زنگ خطری جدی برای غرب باشد. این تحلیلگر در این یادداشت عنوان کرد که پس از جنگ ۱۲روزه با اسرائیل، جناحها و گروههای سیاسی در ایران پیشنهادها و طرحهای گوناگونی برای شیوه واکنش به این بحران ارائه کردند. ورای این هیاهوها، پرسشی بنیادین قرار داشت: واشنگتن جز فشار و خصومت چه انتخاب دیگری پیش روی ایران گذاشته است؟ در پس بحثهای گسترده درباره این پرسش، رویکردی میانه و موقتی در حال شکل گرفتن است که سنگبنای آن دست شستن از تنشزایی با آمریکا و اروپا از یک سو و نزدیکی هرچه بیشتر ایران به چین است. فارن پالیسی با اشاره به رویدادهای سیاسی چندماهه اخیر در ایران، از جمله بیانیه ۲۶مردادماه جنبش اصلاحات ایران، واکنشهای جریانهای سیاسی به آن و همچنین انتصاب علی لاریجانی بهعنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی، استدلال کرد که این تحولات همه نشان از آن دارد که تغییراتی در حوزه سیاست خارجی ایران در حال شکل گرفتن بوده و این تغییر برآمده از عدم اطمینان گسترده از سوی تهران در زمینه سیاست واشنگتن در قبال این کشور است.
رویکرد متناقض دونالد ترامپ، رئیسجمهور آمریکا، در قبال ایران، از آغاز مذاکرات با تهران گرفته تا حمایت از رژیم صهیونیستی در تجاوز ۱۲روزه خود و حمله به تاسیسات هستهای، سبب شده ایران دلایل چندانی برای تجدیدنظر در بیاعتمادی همیشگی خود به غرب نداشته باشد. طوسی همچنین تبیین کرد که جنگ ۱۲روزه اسرائیل و ایران بسیاری از تصورات دیرینه را در هم شکست و روابط ایالات متحده و ایران را وارد عرصهای ناشناخته کرد. این درگیری، که نقطه اوج تازهای در تنشهای چنددههای محسوب میشود، خاورمیانه را بر لبه بیثباتی گستردهتری قرار داد.
این در حالی است که اختلافها بر سر برنامه هستهای ایران همچنان پابرجاست و بهرغم توافقها و مذاکرات اخیر، واشنگتن و تهران همچنان بر سر مساله غنیسازی اختلاف بنیادین دارند؛ ترامپ خواستار غنیسازی صفر از سوی ایران است و تهران نیز تاکید دارد که حاضر به صرفنظر از حق خود برای غنیسازی اورانیوم نیست. این در حالی است که ۱۱ اوت سال جاری میلادی، مجید تختروانچی، معاون وزیر خارجه ایران، در گفتوگو با خبرگزاری کیودوی ژاپن عنوان کرد که تهران به شرط رفع تحریمهای یکجانبه واشنگتن، با محدود کردن برنامه هستهای خود موافقت خواهد کرد. همچنین باید در نظر گرفت که در تاریخ دوم سپتامبر، علی لاریجانی در پیامی در شبکه ایکس اظهار کرد: «راه مذاکره با ایالات متحده بسته نیست؛ اما این آمریکاییها هستند که فقط حرف مذاکره را میزنند اما واقعا پای میز مذاکره نمیآیند و بهناحق ایران را مقصر جلوه میدهند.»
روی خوش ایران به چین
بنا به گزارش فارن پالیسی، ایران، بیش از گذشته، به سوی شرکای شرقی خود، ازجمله چین، تمایل پیدا کرده و این اتحاد را بدل به بخشی جداییناپذیر از رویکرد خود در سیاست خارجه پس از جنگ تحمیلی ۱۲روزه کرده است. طوسی در این زمینه نوشت که بهرغم اظهارات تحلیلگران غربی، تهران هیچگاه به صورت تماموکمال خود را به سمت پکن متمایل نکرد؛ حتی پس از خروج یکجانبه دونالد ترامپ از برجام در سال ۲۰۱۸ وی عنوان کرد که برای ایران، چین همواره نقش زاپاس را داشته و هر زمان که گشایشی با غرب صورت میگرفت، بهسرعت از این کشور رویگردان میشد. پس از امضای برجام و گشایشهای حاصله از آن، شرکتهای غربی مانند توتال و ایرباس سریعا جایگزین رقبای چینی خود شدند. این استراتژیها سبب شد چین نیز ایران را شریک معتبری برای خود در نظر نگیرد.
با این همه، جنگ تحمیلی ۱۲روزه و فعالسازی مکانیسم ماشه سبب شد ایران در این رویکرد خود تجدیدنظر کند؛ این بدان معناست که تهران چنانچه میخواهد چین در زیرساختهای این کشور سرمایهگذاری کند، باید همانند شریکی همیشگی رفتار کرده، نه متحدی که تنها در روزهای سخت به سراغ پکن میرود. در همین راستا، تحلیلگران مشارکت اخیر مسعود پزشکیان در نشست شانگهای را بهعنوان تلاشی برای نزدیکی هرچه بیشتر به پکن بهعنوان شریکی قابلاتکا دانستهاند. نامه مشترک عباس عراقچی، وانگ یی و سرگئی لاوروف، وزرای امور خارجه ایران، چین و روسیه، به دبیرکل سازمان ملل در مخالفت با اقدام سه کشور اروپایی برای آغاز روند فعال کردن مکانیسم ماشه، بخشی از رویکرد جدید در تهران در زمینه قرابت هرچه بیشتر به شرق تلقی میشود. بنا به این گزارش، سیگنالهای متفاوتی در نشست شانگهای وجود داشت که حاکی از تمایل هرچه بیشتر ایران برای نزدیکی فزاینده به چین بود. مسعود پزشکیان طی سخنرانی در اجلاس سازمان همکاری شانگهای عنوان کرد که جمهوری اسلامی ایران با دیدگاههای سازنده شی جینپینگ در خصوص ضرورت اصلاح در حکمرانی جهانی همراه است. وی همچنین بندر چابهار را حلقه کلیدی اتصال چین به آسیای مرکزی عنوان کرد؛ اظهارنظری که نشانه روشنی بود دال بر اینکه ایران بنا دارد اینبار با تاکید بیشتری کنار مسکو و پکن بایستد.
رهبر چین طی دیدار با همتای ایرانی خود عنوان کرد که کشورش به تعهد تهران مبنی بر عدم پیگیری توسعه سلاحهای هستهای اهمیت میدهد و از حق این کشور برای استفاده صلحآمیز از انرژی هستهای حمایت میکند. وی همچنین افزود که چین پشتیبان ایران در حفظ حاکمیت ملی، تمامیت ارضی، شأن ملی و دفاع از حقوق مشروع خود از طریق مذاکرات سیاسی است. شی طی دیدار دوجانبه خود با پزشکیان افزود که چین همواره توسعه روابط با ایران را در جایگاهی مهم در دیپلماسی خود در خاورمیانه قرار میدهد و مایل است اعتماد متقابل و همکاری در زمینههایی چون تجارت، سرمایهگذاری، انرژی پاک، اتصال و ارتباطات را تقویت کند.
فرصت غرب برای بازگشت به توازن؟
طوسی در ادامه اظهار کرد که این اظهارات از سوی مقامات ایران و چین تاکیدی دیگر بر دگرگونی در سیاست خارجه ایران و چرخش هرچه بیشتر به سوی شرق است. وی همچنین عنوان کرد که این نکته که شی جینپینگ برای شرکت در مراسم پیروزی در جنگ جهانی دوم، از مسعود پزشکیان دعوت به عمل آورد و نه رهبران آمریکا، اروپا یا اسرائیل، خود نشان از آن دارد که دروازههای دیوار سرخ چین بیش از گذشته به روی ایران گشوده شده است.
فارن پالیسی در ادامه تبیین میکند که رویکرد یکجانبهگرایانه دولت ترامپ سبب میشود که بیاعتمادی به غرب در سطح سیاست خارجه ایران فزونی گرفته و در نتیجه نگاهها بیش از گذشته به سمت شرق برود. ترامپ تاکنون هیچ علاقهای برای کنار گذاشتن سیاستهای خصمانه خود علیه ایران نشان نداده و نبود شفافیت در رویکردهای کاخ سفید در قبال تهران خود سبب شده تا حتی رسیدن به توافقی اولیه میان طرفین به موضوعی خارج از دسترس بدل شود. عضو ارشد غیرمقیم مرکز سیاست بینالملل در پایان عنوان کرد که سیاست خارجه ایران شاهد تغییر پارادایم به سمت شرق است و ادامه سیاست مبتنی بر فشار و تهدید از سوی بروکسل و واشنگتن سبب میشود تهران بیش از گذشته بر مدار پکن بچرخد. این تحلیلگر تبیین کرد که ایجاد مشوقهای واقعی از سوی غرب چهبسا یگانه راه برای بازگرداندن مسیر به سمت تعامل متوازن باشد.
