اسرائیل در آفریقا چه می‌کند؟
خواب آشفته تل‌آویو برای قاره سیاه
«گیدئون ساعر»، وزیر امور خارجه اسرائیل، که برای این رویداد و بریدن روبان به زامبیا پرواز کرده بود در پستی در ایکس اعلام کرد: «اسرائیل در حال بازگشت به زامبیا است. اسرائیل در حال بازگشت به آفریقا است.» بدون شک، برای ساعر، این یک شاهکار واقعی بود، آن هم در زمانی که بسیاری از جهانیان به دلیل حمله ویرانگر اسرائیل به نوار غزه، این رژیم را منزوی کرده‌اند. رسانه‌های اسرائیلی این اقدام را به عنوان یک پیروزی ستودند. یکی از آنها این کشور کوچک جنوب آفریقا را «مرز بزرگ بعدی اسرائیل در آفریقا» نامید.
به گفته کارشناسان، به نظر می‌رسد این رویداد بازگشایی بخشی از یک سری اقدامات حساب‌شده اسرائیل برای جلب توجه کشورهای آفریقایی به سمت خود در زمانی است که وجهه این رژیم آسیب دیده است. برخی می‌گویند تقویت روابط با زامبیا ظاهرا تلاش اسرائیل برای تضعیف همسایه منطقه‌ای آن کشور، یعنی آفریقای جنوبی، است که سرسخت‌ترین منتقد اسرائیل در آفریقا است. «فیث مابرا»، محقق دانشگاه ویتواترسرند، به الجزیره گفت: «این بازی، استراتژی چند دهه‌ای تفرقه بینداز و حکومت کن، برای از بین بردن حمایت منطقه‌ای در میان کشورها و بازیگران همسو با آفریقای جنوبی است.» او افزود که این اقدام می‌تواند نفوذ پرتوریا را در «جامعه توسعه آفریقای جنوبی» (SADC) تضعیف کند.
یک هفته قبل از رویداد زامبیا، «شارن هسکل»، معاون وزیر امور خارجه اسرائیل، از نیجریه بازدید و در آنجا با همتای خود دیدار کرد. با این حال، ابوجا، که حمایت خود را از فلسطینی‌ها اعلام کرده است، این دیدار را در کانال‌های رسانه‌های اجتماعی منتشر نکرد. دو هفته بعد، واحد ضد تروریسم نیجریه، رمزی ابو ابراهیم، رهبر جامعه فلسطینی در نیجریه را بازداشت کرد. مشخص نیست جرم ابراهیم چیست یا اینکه آیا سفر وزیر اسرائیلی به دستگیری او مرتبط است یا خیر.
هسکل به سودان جنوبی، متحد سرسخت اسرائیل، رفت و قول کمک به این کشور شکننده را داد که در حال حاضر درگیر نبردی مسلحانه بین رئیس‌جمهور «سالوا کی‌یر» و طرف‌های وفادار به معاون اول رئیس‌جمهور، «ریک ماچار»، است. هسکل در بیانیه‌ای این پرسش را مطرح کرد که چرا همه نگاه‌ها به غزه دوخته شده است، درحالی‌که کشورهایی مانند سودان جنوبی نیز با فوریت‌های انسانی روبه‌رو هستند.
آنچه هسکل به آن اشاره نکرد این بود که سفر او درست زمانی انجام شد که گزارش‌هایی مبنی بر مذاکرات بین مقامات اسرائیل و سودان جنوبی در مورد برنامه‌های بحث‌برانگیز انتقال اجباری فلسطینی‌ها از غزه به این کشور شرق آفریقا منتشر شد. سودان جنوبی با وجود گزارش منابع معتبری مانند رویترز و خبرگزاری آسوشیتدپرس، این مذاکرات را تکذیب کرده است. گفت‌وگوهای مشابهی در مورد سومالی‌لند خودمختار وجود دارد که میزبان فلسطینی‌های اخراج شده از غزه در ازای به رسمیت شناختن رسمی از سوی ایالات متحده و اسرائیل است. سومالی‌لندی‌ها می‌گویند که نمی‌خواهند در آن نقشی داشته باشند.
کارشناسان خاطرنشان می‌کنند که تصویر اسرائیل در آفریقا، ضعیف است. تعداد انگشت‌شماری از کشورها به پیشنهادهای اسرائیل پاسخ داده‌اند، اما اکثریت آنها قاطعانه فاصله خود را از این رژیم و طرح‌هایش حفظ کرده‌اند. یکی از دلایل این است که اسرائیل وزن کشورهایی مانند چین و روسیه را که به دنبال تعامل عمیق‌تر با رهبران آفریقایی برای منابع معدنی و رای آنها در مجمع عمومی سازمان ملل هستند، ندارد. بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۳، مجمع عمومی سازمان ملل ۱۵۴ قطعنامه علیه اسرائیل تصویب کرد، درحالی‌که برای سایر کشورها این رقم ۷۱ قطعنامه بود. با این حال، محققان خاطرنشان می‌کنند که دلیل اصلی فاصله گرفتن کشورهای آفریقایی از اسرائیل، فلسطین است. آفریقای جنوبی به دلیل تاریخ دردناک آپارتاید خود آشکارا در صدر منتقدان قرار دارد. نقل‌قول نلسون ماندلا در سال ۱۹۹۷ در مورد اینکه آزادی آفریقای جنوبی بدون آزادی فلسطین ناقص است، الگویی برای حمایت پرتوریا است.
اسرائیل در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰، پس از آنکه کشورهای آفریقایی به صورت موج وار از قدرت‌های استعماری استقلال یافتند، سعی کرد خود را در دل آفریقایی‌ها جا کند. مورخان خاطرنشان می‌کنند که در آن زمان، مقام‌های اسرائیل مانند «دیوید بن گوریون» و «گلدا مایر» قصد داشتند روایتی از اسرائیل را به عنوان متحد «مردم آزاد شده» ترویج دهند، تا از آن به عنوان ابزار یا پلی برای نفوذ در سازمان ملل استفاده کنند.
در بحبوحه جنگ اکتبر ۱۹۷۳، اوضاع رو به وخامت رفت، یعنی زمانی که این کشورها اسرائیل را به عنوان یک رژیم منفور دیدند که نه تنها به فلسطین، بلکه به مصر و در واقع به آفریقا تجاوز می‌کند. اوگاندا اولین کشوری بود که از اسرائیل روی برگرداند. در عرض چند ماه، بیش از ۲۰ کشور آفریقایی به طور ناگهانی روابط خود را قطع کردند. تاثیر جمعی آن عدم رضایت سرد، ضربه دیپلماتیک سنگینی به اسرائیل وارد کرد.
از آن زمان، اسرائیل برای بازگشت به روزهای خوب تلاش کرده است. حدود ۱۱ سفارتخانه در سراسر آفریقا را بازگشایی کرد، که نسبت به ۳۳ سفارتخانه و کنسولگری اولیه قبل از سال ۱۹۷۳ روند کاهشی را نشان می‌دهد. تعدادی از کشورهایی که اسرائیل به آنها علاقه دارد، مانند نیجریه، عضو «سازمان همکاری اسلامی» (OIC) هستند که ۵۷ کشور را در سراسر جهان با جمعیت قابل‌توجه مسلمان گرد هم می‌آورد و بارها خواستار آتش‌بس در غزه شده است. سودان و مراکش، که آنها نیز بخشی از این سازمان هستند، پس از امارات و بحرین، طبق توافق ابراهیم ۲۰۲۰ با میانجی‌گری ایالات متحده، با عادی‌سازی روابط با اسرائیل موافقت کردند.
در سال ۲۰۲۱، اسرائیل پس از دو تلاش ناموفق، به عنوان عضو ناظر در «اتحادیه آفریقا» (AU) پذیرفته شد. آفریقای جنوبی و الجزایر این اقدام را رد می‌کنند و می‌گویند «موسی فکی»، رئیس وقت کمیسیون اتحادیه آفریقا، شاخه اجرایی این نهاد قاره‌ای، این تصمیم را به طور یکجانبه گرفته است. اسرائیل به طور خاص به شرق آفریقا، به ویژه اتیوپی، که محل زندگی ۱۶۰ هزار یهودی اتیوپیایی است، چشم دوخته است. در سال ۲۰۱۶، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر، به شرق آفریقا سفر و از اوگاندا، کنیا، رواندا و اتیوپی بازدید کرد. طبق داده‌های «سازمان همکاری و توسعه اقتصادی»، آژانس کمک‌رسانی اسرائیل، «ماشاو»، بین سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۲۱ کمکی به ارزش ۴۵.۵میلیون دلار به اتیوپی، اوگاندا، تانزانیا، سودان جنوبی و کنیا اختصاص داد. این کمک‌ها اغلب به کشاورزی، آب و مراقبت‌های بهداشتی اختصاص داده شده است.
کمک‌های اسرائیل به کشورهای آفریقایی منبع اصلی تامین مالی نیست. به عنوان مثال، اتیوپی که بیشترین بودجه اسرائیل را دریافت می‌کند، در سال ۲۰۲۴ حدود ۱.۳میلیارد دلار کمک مالی از آمریکا دریافت کرد. طبق مطالعه‌ای که «یارون سلمان»، محقق دانشگاه بن گوریون در سال ۲۰۲۴ انجام داد، اتیوپی بین سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۱ چند بار علیه اسرائیل در سازمان ملل رای داد، با وجود اینکه تقریبا در همان زمان بیش از نیمی از کمک‌های مالی این رژیم به آفریقا را دریافت کرده بود. این مطالعه خاطرنشان کرد که فقط سودان جنوبی به طور مداوم از اسرائیل حمایت کرده است. گزارش‌ها از سال ۱۹۹۴ حاکی از انتقال سلاح‌های اسرائیلی به شورشیان سودان جنوبی است و در سال ۲۰۱۶، یک هیات از کارشناسان سازمان ملل به این نتیجه رسیدند که سلاح‌های اسرائیلی به جنگ داخلی که بلافاصله پس از استقلال سودان جنوبی آغاز شد، دامن زده است.
وزارت امور خارجه سودان جنوبی در بیانیه‌ای در ماه اوت اعلام کرد که ادعاهای مربوط به انتقال اجباری فلسطینی‌ها به این کشور «بی‌اساس است و منعکس‌کننده موضع یا سیاست رسمی» سودان جنوبی نیست. سایر کشورهای آفریقایی - حتی آفریقای جنوبی - نیز به‌رغم حمایت از فلسطین، از درخواست تسلیحاتی اسرائیل مصون نبوده‌اند. طبق گزارش «موسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم» (SIPRI)، کامرون، چاد، گینه استوایی، لسوتو، نیجریه، رواندا، سیشل، آفریقای جنوبی و اوگاندا همگی بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ از اسرائیل سلاح خریداری کرده‌اند. بسیاری همچنان با اسرائیل تجارت می‌کنند و همه چیز را از فناوری‌های نظارتی و تجهیزات کشاورزی گرفته تا کالاهای مصرفی خریداری می‌کنند.
«رنوا فوری»، تحلیلگر آفریقای جنوبی، به الجزیره گفت: «اسرائیل با نفوذ در ساختارهای امنیتی آفریقا، نه تنها از بی‌ثباتی سود می‌برد، بلکه شرکایی را نیز به دست می‌آورد که احتمال کمتری دارد اشغال نظامی وحشیانه و جنایات نسل‌کشی آن را به چالش بکشند. این مشارکت‌ها، اسرائیل را به عنوان یک متحد ضد تروریسم، عادی جلوه می‌دهد و در عین حال توجه را از این واقعیت که اسرائیل عامل تروریسم دولتی علیه فلسطینیان است، منحرف می‌کند.»
پس از آغاز جنگ غزه در اکتبر ۲۰۲۳، به نظر می‌رسد هرگونه حمایت شکننده‌ای که اسرائیل در این قاره داشت، تا حد زیادی از بین رفته است. در یک پرونده مهم، آفریقای جنوبی در دسامبر ۲۰۲۳ اسرائیل را در دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ) به نسل‌کشی در غزه متهم کرد و اتحادیه آفریقا، در اوایل جنگ، در محکومیت اسرائیل و حمایت از تشکیل کشور فلسطین، صریح بود. چند سناریوی شرم‌آور، سقوط بیشتر اسرائیل را نشان می‌دهد.
* تحلیلگر الجزیره
