رقابت ژئوپلیتیک در زنجیره تامین

چین که بیش از ۹۰ درصد فرآوری عناصر نادر زمین جهان را در اختیار دارد، پنج عنصر جدید را به فهرست مواد تحت کنترل خود افزوده و بدین ترتیب مجموع مواد معدنی نیازمند مجوز صادرات را به ۱۲ مورد رسانده است. این اقدام همچنین ده‌ها نوع تجهیزات استخراج و پالایش را در بر می‌گیرد و به دولت چین امکان می‌دهد بر تقریبا تمامی مراحل زنجیره تولید این مواد نظارت داشته باشد.

عناصر نادر زمین، شامل ۱۷ عنصر حیاتی، پایه پنهان فناوری‌های نوین از خودروهای برقی و توربین‌های بادی تا تلفن‌های هوشمند و نیمه‌هادی‌های پیشرفته هستند. هرچند این عناصر در طبیعت کمیاب نیستند، اما پالایش آنها فرایندی پیچیده و پرهزینه است که چین طی دهه‌ها بر آن تسلط یافته است. به همین دلیل، بخش عمده‌ای از صنایع جهان به زنجیره تامین تحت کنترل پکن وابسته‌اند؛ وابستگی‌ای که اکنون رنگ و بوی ژئوپلیتیکی به خود گرفته است.

بر اساس اعلام وزارت بازرگانی چین، مقررات جدید سه حوزه را در برمی‌گیرد: افزایش فهرست محدودیت‌ها از ۷ به ۱۲ عنصر نادر؛ اعمال محدودیت بر تجهیزات پالایش و استخراج که تاکنون آزاد بود؛ گسترش دامنه نظارت به شرکت‌های خارجی که از مواد اولیه یا ماشین‌آلات ساخت چین در خارج استفاده می‌کنند.

به این ترتیب، حتی یک تولیدکننده ژاپنی یا اروپایی که از تجهیزات چینی در تولید آهنرباهای نادر بهره می‌برد، باید برای صادرات محصولات خود از چین مجوز بگیرد. این اقدام یادآور «قانون محصولات خارجی وابسته به فناوری آمریکا» ایالات متحده است که واشنگتن برای جلوگیری از انتقال فناوری‌های حساس به چین به کار می‌گیرد؛ اما این‌بار پکن همان ابزار را برای کنترل جریان مواد خام حیاتی به‌کار بسته است. محدودیت‌های جدید شامل تمام کالاهایی که ردپایی از عناصر نادر در ترکیب خود دارند نمی‌شود. تمرکز پکن بر بخش‌های میانی و حیاتی زنجیره تامین است؛ یعنی همان نقاطی که می‌توانند به اهرم فشار موثر تبدیل شوند.

به گفته تحلیلگران، چین با این روش، نفوذ خود را دقیقا در جایی اعمال می‌کند که جهان بیشترین وابستگی را دارد. هرچند اعمال مجازات علیه شرکت‌های خارجی در خارج از مرزهای چین دشوار است، کارشناسان معتقدند صرف تهدید قطع دسترسی به مواد اولیه چینی برای وادار کردن شرکت‌ها به تبعیت کافی خواهد بود. این مساله احتمالا تلاش‌های غرب برای تنوع‌بخشی زنجیره تامین را شتاب خواهد داد؛ اقدامی که ایالات متحده، اتحادیه اروپا و ژاپن در قالب سرمایه‌گذاری‌های جدید در استخراج و پالایش عناصر نادر در کشورهایی چون استرالیا، کانادا و آمریکا آغاز کرده‌اند. با این حال، بازتولید ظرفیت و تخصص چین ممکن است بیش از یک دهه به طول انجامد.

تحلیلگران زمان‌بندی این تصمیم را بی‌ارتباط با گفت‌وگوهای پیش‌روی ترامپ و شی نمی‌دانند. پکن با این اقدام نشان داد که سلطه‌اش بر مواد معدنی حیاتی، نه صرفا یک برتری اقتصادی بلکه یک دارایی راهبردی است. در شرایطی که رقابت فناورانه میان دو کشور به اوج رسیده، چین یادآوری می‌کند که «زنجیره تامین» خود می‌تواند به خط مقدم نبرد ژئوپلیتیک تبدیل شود. اعمال کنترل‌های تازه چین بر صادرات عناصر نادر، فراتر از یک تصمیم اداری است؛ این اقدام نشانه‌ای از دوران جدید تسلیح منابع طبیعی است.

اگر در گذشته قدرت از تسلط بر فناوری و بازار نشأت می‌گرفت، امروز کنترل بر مواد اولیه حیاتی همان نقش را ایفا می‌کند. برای ایالات متحده و متحدانش، چالش اصلی اکنون تامین مواد مورد نیاز برای اقتصاد مدرن بدون وابستگی به رقیب ژئوپلیتیک است. و برای چین، معادله ساده است: هرکس گلوگاه‌ها را کنترل کند، آینده را در اختیار دارد.

* گزارشگر مدرن دیپلماسی