جاکارتا به دنبال موازنه‌سازی راهبردی
آیا اندونزی به‌عنوان رهبر «آسه آن» وارد یک «همکاری در منطقه خاکستری» با کره‌شمالی می‌شود؟
اگرچه بیانیه‌های رسمی تنها از «دوستی» سخن می‌گفتند، اما زمان‌بندی راهبردی و تقویت اخیر توان دفاعی اندونزی نشانگر منافع استراتژیک عمیق‌تر است و باعث گمانه‌زنی‌هایی شده که شاید روابط امنیتی کم‌سروصدا نیز در نظر گرفته شود. روابط اندونزی با کره‌شمالی از دوران جنگ سرد ریشه دارد، اما به‌طور تاریخی این روابط بیشتر سیاسی بوده‌اند تا نظامی. روابط دیپلماتیک در سال ۱۹۶۴ و در چارچوب سیاست خارجی بی‌طرف اندونزی برقرار شد، و در سال‌های بعد، سوکارنو، بنیان‌گذار اندونزی، کیم ایل سونگ، رهبر کره‌شمالی، را در اندونزی میزبانی کرد.
پس از یک وقفه کوتاه در اواخر دهه ۱۹۶۰، اندونزی در دوران سوهارتو دوباره به سمت غرب گرایش یافت، اما هرگز روابط خود را با پیونگ‌یانگ به‌طور رسمی قطع نکرد. مگاوآتی سوکارنوپوتری، دختر سوکارنو و بعدها رئیس‌جمهور اندونزی، کانال‌های شخصی ارتباط با خانواده کیم را احیا کرد؛ او در سال ۲۰۰۲ با کیم جونگ ایل دیدار کرد و بر نماد احترام دودمانی میان جاکارتا و پیونگ‌یانگ تاکید نمود.
طی دهه‌ها، دو کشور روابط دوستانه اما کم‌سروصدا را حفظ کرده‌اند. کره‌شمالی سفارت خود را در جاکارتا حفظ کرده و اندونزی نیز پس از رفع شرایط اضطراری مربوط به دوران کرونا، سفارت خود در پیونگ‌یانگ را در ژوئیه ۲۰۲۵ دوباره گشود.
پرا بوو، وزیر دفاع اندونزی، نیز در جریان رژه روز پیروزی که به میزبانی شی جین‌پینگ در پکن برگزار شد، با کیم جونگ اون دیدار کرد. با این حال، روابط تجاری همچنان بسیار محدود است؛ آمارهای رسمی نشان می‌دهد که حجم تجارت از ۲.۳میلیون دلار در هشت ماه نخست سال ۲۰۲۴ به۲.۱میلیون دلار در مدت مشابه سال بعد کاهش یافته است.
در جریان این سفر اخیر، دو وزیر خارجه یادداشت تفاهمی را برای ایجاد سازوکار رسمی مشاوره دوجانبه امضا کردند که قرار است همکاری در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی-فرهنگی، فنی و حتی ورزشی را بررسی کند. همان‌طور که انتظار می‌رفت، در این یادداشت هیچ اشاره‌ای به امور نظامی نشد. اما هر کانال مشورتی- حتی اگر در قالب سیاسی یا غیرنظامی تعریف شود- می‌تواند پیامدهای امنیتی در پی داشته باشد.
در واقع، تعامل دوباره اندونزی با پیونگ‌یانگ در راستای تعهد پایدار این کشور به دکترین سیاست خارجی «آزاد و فعال» قرار دارد؛ سیاستی که بر حفظ توازن در تعامل با همه قدرت‌های بزرگ تاکید دارد. جالب آن‌که اندونزی از زمان روی کار آمدن پرا بوو، جاه‌طلبی‌های دفاعی خود را افزایش داده است.
در رژه سالگرد نیروهای مسلح اندونزی، سامانه‌های جدیدی—چه ساخت داخل و چه وارداتی—به نمایش درآمدند، از جمله زیردریایی خودکار بدون سرنشین «KSOT-۰۰۸» که نماد قصد اندونزی برای پر کردن شکاف‌های توانمندی در حوزه‌های زیردریایی و دریایی است.
این کشور در اصل، خریدهای تسلیحاتی خود را متنوع‌تر کرده و از شرکای گوناگونی مانند ترکیه، فرانسه، روسیه، هند، بریتانیا، ایتالیا، چین و حتی کره‌جنوبی تجهیزات و فناوری به دست آورده که نشانه‌ای از تلاش برای ایجاد موازنه راهبردی یا تنوع‌سازی راهبردی محسوب می‌شود.
در این چارچوب، تعامل با کره‌شمالی - حتی اگر صرفا در حد گفت‌وگو یا مشاوره فنی باشد- به منزله تداوم منطقی همان رویکرد تلقی می‌شود. تعامل محتاطانه با پیونگ‌یانگ می‌تواند به اندونزی این فرصت را بدهد تا به دانش فنی کره‌شمالی دست یابد و از این طریق نوسازی نظامی راهبردی جاکارتا را پیش ببرد. با این حال، تعاملات فنی- حتی اگر محدود باشند- مخاطرات دیپلماتیک قابل‌توجهی دارند و به احتمال زیاد موجب ایجاد حساسیت در شرکای غربی و همسایگان آسه‌آن خواهند شد. این وضعیتی است که اندونزی باید با دقت در آن مسیر گام بردارد تا منافع دفاعی خود را دنبال کند بی‌آنکه اعتبار بین‌المللی‌اش خدشه دار شود. در آسیای جنوب‌شرقی ممکن است نگرش مثبتی وجود داشته باشد، زیرا کره‌شمالی در سال‌های اخیر تلاش کرده تماس‌های خود را با این منطقه از سر بگیرد.
بلوک آسه‌آن همچنان به دیپلماسی و پایبندی به قوانین سازمان ملل متعهد است، چنان‌که در نشست آسه‌آن در نوامبر ۲۰۲۴ نشان داد، جایی که کشورهای عضو «نگرانی عمیق» خود را نسبت به آزمایش‌های موشکی کره‌شمالی ابراز کردند و بار دیگر خواستار پایبندی پیونگ‌یانگ به قطعنامه‌های سازمان ملل شدند.
هدف فوری پیونگ‌یانگ در حال حاضر روشن است: عادی‌سازی روابط دیپلماتیک در زمینه‌های دفاعی در سراسر آسیا و ایجاد شراکت‌های جدید برای جبران انزوای بین‌المللی فزاینده خود. با توجه به اینکه جاکارتا به‌طور گسترده به عنوان رهبر غیررسمی آسه‌آن شناخته می‌شود و از طریق «مجمع منطقه‌ای آسه‌آن» سیگنال‌هایی از تمایل به تعامل با کره‌شمالی فرستاده است، احتمالا منطقه از ابتکارات محتاطانه‌ای که به گفت‌وگوهای سازنده و ثبات منطقه‌ای کمک کنند، استقبال خواهد کرد.
با این حال، منتقدان ممکن است استدلال کنند که اندونزی به‌سادگی وارد روابط امنیتی اساسی با کره‌شمالی نخواهد شد. اندونزی به عنوان یک عضو سازمان ملل متحد، به قطعنامه‌های شورای امنیت متعهد است که تجارت سلاح و هرگونه کمک نظامی به پیونگ‌یانگ را ممنوع می‌کنند. علاوه بر این، سیاست داخلی می‌تواند چنین اقدامی را پیچیده‌تر کند، زیرا شهروندان اندونزی همچنان نسبت به مسائل حقوق بشر و منع گسترش سلاح‌ها حساس هستند و هرگونه نزدیکی آشکار به یک رژیم منزوی می‌تواند از نظر سیاسی پرخطر باشد.
همچنین، اصول تدریجی و اجماع‌محور آسه‌آن بدان معناست که اگر تعامل اندونزی با پیونگ‌یانگ به‌عنوان عامل تضعیف اصول مشترک تلقی شود، ممکن است با واکنش منفی منطقه‌ای روبه‌رو گردد. اگرچه این نگرانی‌ها معتبرند، اما برخی ملاحظات کلیدی را نادیده می‌گیرند. سنت سیاست خارجی استقلال‌محور اندونزی چنین اقداماتی را هم‌سو با راهبرد کلی جاکارتا قرار می‌دهد.
از سوی دیگر، ازسرگیری روابط دیپلماتیک کشورهای آسیای جنوب‌شرقی با کره‌شمالی، ترکیبی عمل‌گرایانه از نمادگرایی سیاسی و موازنه‌سازی راهبردی را نشان می‌دهد. ویتنام و لائوس در حال حاضر همکاری خود را به‌دلیل هم‌سویی ایدئولوژیک و اعتماد تاریخی افزایش داده‌اند؛ ویتنام حتی این روابط را تا سطح «شراکت دفاعی» ارتقا داده، در حالی‌که دیگر کشورها همچنان با احتیاط تعامل می‌کنند. با دعوت از کره‌شمالی برای مشارکت بیشتر در چارچوب‌های آسه‌آن، همان‌طور که اندونزی پیشنهاد داده است، جاکارتا می‌تواند ادعا کند که با پیونگ‌یانگ از طریق گفت‌وگو تعامل می‌کند، نه با فاصله‌گیری یا تقابل.
سناریوهای احتمالی آینده
آنچه ممکن است در آینده میان اندونزی و کره‌شمالی رخ دهد را می‌توان از منظر «احتمال» و «تاثیر» ارزیابی کرد، چرا که هرگونه همکاری امنیتی احتمالی، به‌احتمال زیاد، محتاطانه و محدود خواهد بود.
۱. سناریوی پراثر اما کم‌احتمال: اندونزی در زمینه انتقال سلاح یا فناوری پیشرفته از کره‌شمالی وارد عمل شود؛ اقدامی که نقض آشکار تحریم‌های سازمان ملل به شمار می‌رود و تقریبا به‌طور قطع موجب واکنش شدید بین‌المللی خواهد شد. چنین مسیری تا زمانی که تغییر ریشه‌ای در دکترین دولت رخ ندهد، بسیار غیر محتمل است.
۲. سناریوی محتمل‌تر («همکاری در منطقه خاکستری»): اندونزی الگوهایی از مشورت و همکاری‌های غیرسنتی با پیونگ‌یانگ را دنبال می‌کند، بدون آن‌که به معاملات آشکار تسلیحاتی وارد شود. تعاملات آرام در زمینه‌هایی مانند امنیت سایبری یا آگاهی حوزه دریایی می‌تواند به درک متقابل و انتقال تدریجی مهارت‌ها منجر شود، همان‌گونه که تجربه ویتنام نشان داده است.
۳. سناریوی نمادین با احتمال پایین: تعامل اندونزی با کره‌شمالی عمدتا در سطح اظهارات و نمادگرایی سیاسی باقی بماند و صرفا بیانگر تمایل جاکارتا به حفظ موضعی مستقل باشد.
در این سناریو، نشانه‌های دوستی دیرینه ادامه خواهد یافت، اما به همکاری واقعی و ملموس منتهی نمی‌شود؛ نتیجه‌ای پایه‌ای که در صورت احتیاط هر دو طرف، محتمل‌ترین حالت محسوب می‌شود.واقع‌گرایی سیاسی (Realpolitik) ایجاب می‌کند که فرصت‌ها دنبال شوند، اما ملاحظات قانونی و هنجاری باید در مرکز تصمیم‌گیری‌های جاکارتا قرار گیرد.
برای اندونزی، اگر هدف دستیابی به خودمختاری راهبردی واقعی و تامین منافع ملی است، باید از کانال‌های غیرشفاف و مبهم که می‌توانند موجب سوءظن شوند، پرهیز کند. دولت اندونزی باید در مورد دامنه تعامل با کره‌شمالی شفاف عمل کند.
شرکای غربی و همسایگان منطقه‌ای نیز باید در تعامل خود با اندونزی عمل‌گرایی و واقع‌گرایی را رعایت کنند، و جاکارتا را به تعهداتش در برابر تحریم‌ها متذکر شوند. حتی تعاملات نمادین با کره‌شمالی نیز باید در چارچوب محدودیت‌های دیپلماتیک باقی بماند و هر گونه نشانه خرید تسلیحات پیامدهای جدی به همراه خواهد داشت.
با این‌حال، فشار بیش از حد ممکن است رهبران اندونزی را به تغییر پنهانی رویکردشان وادارد تا با یافتن راه‌های جایگزین، از تقابل مستقیم پرهیز کنند، درحالی‌که همچنان منافع راهبردی خود را پیش می‌برند. در هر صورت، به‌نظر می‌رسد اندونزی و کره‌شمالی در حال بازسازی رابطه‌ای سنجیده و محدود هستند. اینکه تعامل دو کشور در سطحی جزئی باقی بماند یا به عامل موثر در امنیت منطقه‌ای تبدیل شود، به نیت جاکارتا و مرزهای دقیقی که تعیین می‌کند بستگی دارد.تجربه تاریخی نشان داده که سیاست خارجی اندونزی اغلب غیرمنتظره و مستقل عمل می‌کند و با توجه به رویکرد فعال و قاطع پرا بوو در عرصه سیاست خارجی، این قدرت میانه‌حال به‌احتمال زیاد نقش موثرتری در شکل‌دهی به پویایی‌های امنیتی منطقه ایفا خواهد کرد. در نهایت، اگر این نزدیکی دیپلماتیک به‌درستی مدیریت شود، می‌تواند به آسه‌آن کمک کند تا کره‌شمالی را در چارچوب‌های منطقه‌ای بگنجاند و از این طریق، به تقویت ثبات در شرق آسیا یاری رساند.
* تحلیلگر شرق آسیا در دانشگاه اوتارای مالزی
