چگونه نفت، طلا و زمینهای حاصلخیز به ابزار تداوم درگیریها در سودان تبدیل شده‌اند؟
جنگ بر سر ثروت
به گزارش الجزیره، سودان با جمعیتی حدود ۵۰میلیون نفر، به ظاهر یکی از غنی‌ترین اقتصادهای بالقوه آفریقا است. این کشور منابع عظیم نفت و طلا دارد، اراضی کشاورزی حاصلخیز دارد و در مرکز مسیرهای تجاری شرق آفریقا قرار گرفته است. اما جنگ میان ارتش سودان و «نیروهای پشتیبانی سریع» (RSF) سبب شده که این منابع نه در خدمت توسعه کشور، بلکه در راستای آتش‌افروزی و ادامه جنگ قرار گیرند.
جغرافیای قدرت؛ جغرافیای منابع
مقایسه نقشه سودان با توزیع منابع آن، تصویری روشن ارائه می‌دهد:
* کانون‌های اصلی درگیری دقیقا همان مناطقی هستند که بیشترین وزن اقتصادی را دارند.
* ارتش سودان (SAF) کنترل مناطق شمالی و شرق کشور را در اختیار دارد؛ جایی که پایتخت، مسیرهای تجاری نیل و بندر استراتژیک پورت‌سودان قرار دارد.
* نیروهای پشتیبانی سریع تقریبا تمامی منطقه دارفور را در کنترل دارد؛ منطقه‌ای پهناور در غرب سودان و هم‌مرز با چاد، لیبی و جمهوری آفریقای مرکزی که معادن طلا و مسیرهای اصلی تجارت زمینی به این کشورها در آن واقع شده است. به عبارتی، ارتش در کنترل زیرساخت‌ها و تجارت خارجی دست بالا را دارد و نیروهای پشتیبانی سریع بر منابع نقدی و قابل استخراج سریع (به‌ویژه طلا) سیطره دارد.
اقتصاد سودان به‌طور اساسی بر سه منبع تکیه دارد: نفت، طلا و محصولات کشاورزی (کنجد، دام و صمغ عربی). در سال ۲۰۲۳ مجموع صادرات این کشور رقم ۵.۰۹ میلیارد دلار بود، اما مهم‌تر از این رقم، آسیب‌پذیری بالای سبد صادراتی است:
* امکان اختلال در عرضه نفت به‌دلیل جنگ و دستکاری خطوط لوله
* استخراج طلایی که عمدتا خارج از کنترل دولت انجام می‌شود
* بخش کشاورزی که با بی‌ثباتی امنیتی و فقدان ماشین‌آلات مدرن روبه‌روست
سودان بزرگ‌ترین صادرکننده کنجد و صمغ عربی در جهان است، اما این مزیت به‌دلیل قطع زنجیره حمل‌ونقل و ناامنی می‌تواند به‌سرعت از دست برود. بیش از نیمی از مساحت سودان از اراضی مرتعی تشکیل شده و دشت‌های حاصلخیز میان نیل سفید و نیل آبی یکی از دیرینه‌ترین کانون‌های کشاورزی در منطقه به‌شمار می‌رود. اما جنگ سبب شده:
* نیمی از مراتع کشور در کنترل نیروهای پشتیبانی سریع و نیمی دیگر در کنترل ارتش باشد
* پروژه‌های مکانیزه کشاورزی استان جزیره (شریان اصلی تولید پنبه، گندم و محصولات آبیاری‌شده سودان) تقریبا از کار بیفتد
* محصولات دامپروری که زمانی مزیت صادراتی سودان بود، با کاهش شدید مواجه شود
از منظر اقتصادی، کشاورزی بزرگ‌ترین ظرفیت توسعه سودان است، اما در عمل بزرگ‌ترین قربانی جنگ بوده است. نفت ستون اصلی درآمدهای ارزی سودان است. اما پس از جدایی سودان جنوبی در سال ۲۰۱۱، تولید نفت از نقطه اوج ۵۰۰ هزار بشکه در روز به ۷۰ هزار بشکه در سال ۲۰۲۳ سقوط کرد. اما امروز میدان‌های نفتی جنوبی عمدتا در کنترل نیروهای پشتیبانی سریع است و پالایشگاه‌ها و مسیرهای صادرات نفت در کنترل ارتش. این تقسیم قدرت عجیب، ریسک ایجاد «بن‌بست اقتصادی» را افزایش داده است: هر دو طرف برای کسب درآمد به نفت نیاز دارند، اما هیچ‌یک به‌تنهایی قادر به مدیریت کامل زنجیره تولید تا صادرات نیست.
طلا؛ موتور مالی جنگ
سودان یکی از سه تولیدکننده بزرگ طلا در آفریقاست و طلا اکنون مهم‌ترین منبع نقدی برای تامین هزینه‌های جنگ محسوب می‌شود.
* معادن شرق در کنترل ارتش است
* معادن نقاط مرکزی و جنوب‌غربی در کنترل نیروهای پشتیبانی سریع است
در سال ۲۰۲۴ تولید طلا به ۶۴ تن رسید که ارزش رسمی آن ۱.۵۷میلیارد دلار بوده است. اما رقم واقعی احتمالا بسیار بالاتر است، زیرا بخش قابل‌توجهی از طلا از طریق مسیرهای قاچاق از دارفور وارد بازارهای منطقه می‌شود. بیش از ۹۹ درصد طلای صادراتی سودان به امارات می‌رود؛ امری که نشان‌دهنده وابستگی شدید این کشور به یک مقصد تجاری واحد است.
ترکیب شرکای تجاری سودان نیز مخاطره‌آمیز است:
* امارات: ۲۱ درصد – تقریبا تماما طلا
* چین: ۱۷ درصد – عمدتا محصولات کشاورزی
* عربستان: ۱۶ درصد – دام
* مالزی: ۹ درصد – نفت
* مصر: ۷.۶درصد – تجارت متنوع
دو سوم صادرات سودان به همین پنج کشور محدود می‌شود و این وابستگی، سودان را نسبت به تحولات سیاسی و امنیتی منطقه بسیار آسیب‌پذیر کرده است. سودان همزمان با سه بحران روبه‌روست:
۱. فروپاشی ساختارهای حکمرانی
۲. اقتصاد بر پایه منابع خام بدون ارزش‌افزوده
۳. رقابت مسلحانه برای کنترل زنجیره‌های تولید و تجارت
اگر جنگ پایان یابد، سودان از معدود کشورهایی است که می‌تواند به‌سرعت در سه بخش جهش تولید داشته باشد:
* کشاورزی آبیاری‌شده نیل
* نفت (در همکاری با سودان جنوبی)
* طلا و معادن فلزی
اما تداوم جنگ به معنای از دست رفتن فرصت «خودکفایی غذایی»، کاهش قدرت خرید مردم، کوچ سرمایه انسانی و تبدیل منابع طبیعی به موتور ادامه درگیری است. چه کسی منابع را کنترل می‌کند؟ تا زمانی که پاسخ این پرسش میان ارتش و نیروهای پشتیبانی سریع تقسیم شده باشد، اقتصاد سودان روی ریل توسعه قرار نخواهد گرفت. منابع عظیم نفت، طلا و اراضی کشاورزی می‌توانند سودان را به یکی از قدرت‌های اقتصادی شرق آفریقا تبدیل کنند، اما در شرایط فعلی، همین منابع به محور اصلی تداوم جنگ تبدیل شده‌اند. آینده اقتصاد سودان نه به میزان منابع، بلکه به یکپارچگی حاکمیت اقتصادی وابسته است.
