خشکسالی هشداردهنده در سراسر خاورمیانه/ چه کسی مقصر است و برای گذراندن بحران چه باید کرد؟
در سراسر خاورمیانه زمستان‌ها گرم‌تر شده و ابرهای باران‌زا با زمین قهر کرده‌اند. نزدیک به دو دهه از نخستین‌روزهایی که کارشناسان در مورد بحران خشکسالی در منطقه غرب آسیا هشدار می‌دادند گذشته است و اثرات این خشکسالی حالا زندگی صدها میلیون نفر ساکن در منطقه را با مشکل روبه‌رو کرده است. طبق گزارش موسسه جهان جمعیت (World Population Review)، کویت، قبرس، عمان، قطر و بحرین در صدر فهرست کشورهایی قرار دارند که از تنش آبی رنج می‌برند. در میان کشورهای خاورمیانه، اردن در رتبه ۱۵، عراق در رتبه ۲۳ و ترکیه در رتبه ۳۹ قرار دارند.
خشکسالی در خاورمیانه، تنها ناشی از سوءمدیریت، بالا بودن جمعیت و ... نیست؛ بلکه اقلیم خشک این منطقه، عامل اصلیِ وضعیت همیشگی و مزمن کم‌آبی در آن به‌حساب می‌آید. وقتی این ویژگی با منابع محدود آب شیرین و افزایش روزافزون تقاضا برای آب در منطقه ترکیب می‌شود، تقریبا تمام کشورهای خاورمیانه با مشکل حادی به نام تنش آبی روبه‌رو می‌شوند.
وضعیت منابع آبی در منطقه خاورمیانه
تنش آبی به شکاف میان عرضه و تقاضای برای آب گفته می‌شود؛ شکافی که تغییرات اقلیمی با تشدید خشکسالی‌ها در حال عمیق‌تر کردن آن است. این وضعیت پیامدهای پرشماری هم دارد که شامل مواردی چون نگرانی درباره کیفیت آب، قابلیت اتکای زیرساخت‌های حیاتی و همکاری بین‌مرزی در مدیریت منابع آبی می‌شود.
رودخانه‌های بزرگ منطقه مانند نیل، دجله و فرات، و اردن با کاهش شدید جریان و افزایش تنش‌ها به‌دلیل توسعه‌های بالادست و خشک‌تر شدن اقلیم مواجه‌اند. در عراق و منطقه شام که شامل سوریه، لبنان و اردن می‌شود، این بحران کشاورزی، معیشت و ثبات اجتماعی را تهدید می‌کند. با رودخانه‌های رو به خشکی، مخازن خالی و بارش رو به کاهش، کشورها طیف گسترده‌ای از راهبردها، از زیرساخت‌های نوآورانه تا کمک‌های بین‌المللی، را برای مقابله با این چالش حیاتی به کار گرفته‌اند که در ظاهر چندان موثر نبوده است.
ترکیه؛ تلاش‌های بی‌ثمر و آسیب‌زا
هرچند در ایران و عراق؛ ترکیه مسبب خشکسالی و مشکلات اقلیمی دانسته می‌شود، اما شواهد نشان می‌دهد که بخش‌هایی از این کشور درگیر خشکسالی شدید بوده و با از معضلات ناشی از تغییرات اقلیمی رنج می‌برند. تابستان امسال برخی از مناطق روستایی و شهری ترکیه با کمبود آب مواجه شده و گروه‌هایی از جمعیت این کشور وقتی شیر آب را در خانه‌هایشان باز می‌کردند، متوجه می‌شدند که خبری از آب آشامیدنی نیست.
منابع محلی می‌گویند گردشگری افسار گریخته در بخش‌هایی از ترکیه که از بارش کمتری برخوردار است؛ باعث شده تا سطح آب در سدها پایین آمده و شهروندان روزها بدون اینکه آب داشته باشند زندگی کنند. در ترکیه مناطقی چون حوضه قونیه و جنوب شرق آناتولی تحت تاثیر تغییرات اقلیمی هستند. این در حالیست که رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه در تلاش است تا با احداث سدهای گوناگون، توسعه اقتصادی کشورش را سرعت دهد و در این مسیر از ایجاد بحران در کشورهای همسایه چون عراق و ایران هراسی ندارد؛ اما نقشه خشکسالی نشان می‌دهد که بخش‌های مهمی از ترکیه از بحران خشکسالی رنج می‌برند.
در تابستان امسال حتی شهری بزرگ مانند ازمیر درگیر خشکسالی شد. شهرداری این منطقه بارها اعلام کرد که شهروندان برخی محلات ساعاتی از روز را باید با قطعی آب دست و پنجه نرم کنند. در همان زمان رسانه‌ها نوشتند که در آنتالیا، بخش شکایات شهرداری مملو از گزارش‌هایی درباره قطعی‌های ناگهانی آب است که گاهی چند ساعت و گاهی چند روز ادامه پیدا می‌کنند.
اقلیم ترکیه در سال‌های اخیر نسبت به گذشته خشک‌تر شده است. برف‌ها به دلیل گرمایش زمین زودتر آب می‌شوند و به‌همین دلیل آب‌های زیرزمینی کاهش داشته‌اند. این کشور در حال حاضر در وضعیت تنش آبی است؛ اما پیشبینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ به کشوری با فقر آبی تبدیل شود.
شهریور ماه امسال، یعنی در آغاز پاییز روزنامه حریت دیلی نیوز از قول پروفسور شنول هاکان کوتوغلو از دانشگاه زونگولداک بولنت اجویت و تیمش نوشت، با تجزیه و تحلیل تصاویر ماهواره‌ای از ماه مه، ژوئن و ۲۰ روز اول اوت، یک نقشه خشکسالی جامع تهیه شده که نشان می‌دهد پوشش گیاهی در ترکیه تحت استرس آبی است و برخی از مناطق، پوشش گیاهی خود را به طور کامل از دست داده‌اند.
جالب است بدانید که ترکیه متهم اصلی خشکسالی به ویژه در عراق است. در آخرین روزها مهرماه امسال، رفیق هاشم یک عضو کمیسیون کشاورزی و منابع آبی پارلمان عراق تاکید کرد که ترکیه، باعث فاجعه زیست محیطی و آبی و خشکسالی شدید در مرکز و جنوب عراق شده است. هاشم افزود: ادامه خودداری ترکیه از دادن سهمآبه عراق، منجر به خشکسالی و بروز فاجعه زیست محیطی و آبی در این کشور شده است. عضو کمیسیون کشاورزی و منابع آبی عراق در گفتگو با المعلومه تاکید کرد که بزرگترین سد عراق بیش از ۹۰ درصد ذخیره آبی خود را به سبب کاهش شدید ورودی آب دجله و فرات از دست داده است.
عراق؛ خشکسالی کودکان را تحت تاثیر مستقیم قرار داده است
عراق تنها قربانی خشکی در خاورمیانه نیست. یکی از سخت‌ترین وضعیت‌ها در میان کشورهای خاورمیانه به عراق تعلق دارد. در حقیقت حکومت صدام حسین تیشه به ریشه محیط زیست در عراق زد. خالد سلیمان نویسنده عراقی که کتابی داستانی در مورد خشکسالی در کشورش دارد، در مصاحبه‌ای با المرکز می‌گوید:آسیب‌های محیط زیستی که در دوران حکومت دوران حکومت صدام حسین اتفاق افتاد بسیار ویران‌گر بود و شامل تخریب نخلستان‌ها در دوران جنگ با ایران، خشک کردن باتلاق‌های جنوب عراق بعد از جنگ دوم خلیج فارس در سال ۱۹۹۱، رها کردن مواد شیمیایی به‌کاررفته در تولید سلاح در رودخانه‌ها، تبعید جوامع محلی از نقطه‌ای به نفطق دیگر و تخریب زمین‌ها در کردستان عراق با استفاده از مین می‌شد. به گفته این نویسنده شناخته شده عراقی، اوضاع پس از سقوط صدام حسین در سال ۲۰۲۳ هم بهتر نشد و بهره‌برداری از منبع کماکان به صورت غیرکارشناسی به فجیع‌ترین شکل ممکن ادامه پیدا کرد.
در روستاهای عراق کمبود آب آشامیدنی بیداد می‌کند. بسیاری از مدارس آب ندارند و کودکان برای دسترسی به آب یا سرویس بهداشتی ناچارند تا رسیدن به خانه صبر کرده یا به مساجد مراجعه کنند. از سوی دیگر بیشتر روستایی‌ها که در مناطق نزدیک به آبها زندگی می‌کنند، آب موردنظرشان را از رودخانه‌های به شدت آلوده تامین می‌کنند که به گسترش بیماری‌ها دامن زده است. به گزارش صندوق کودکان سازمان ملل (یونیسف)، آب آلوده در عراق یکی از دلایل اصلی ترک تحصیل بسیاری از دانش‌آموزان عراقی به حساب می‌آید. خشکسالی عواقب دیگری چون طوفان‌های فلج کننده گرد و خاک را هم برای این کشور دارد.
سوریه؛ سخت‌ترین بحران تاریخ
خشکسالی تاریخی که سوریه و بخش وسیعی از شرق مدیترانه را در برگرفته، در حال نابود کردن محصولات کشاورزی، خشکاندن رودخانه‌ها و سدها و تشدید ناامنی غذایی است؛ بحرانی که میلیون‌ها نفر را در منطقه‌ای که همچنان از جنگ، مشکلات اقتصادی و بی‌ثباتی سیاسی رنج می‌برد، تهدید می‌کند.
در یک سال گذشته، میزان بارندگی در سوریه ۷۰ درصد کاهش داشته و کشاورزان را فلج کرده است. آسوشیتدپرس در گزارشی که دو ماه قبل از خشکسالی سوریه منتشر کرد نوشت که در دمشق و اطراف آن، رود و چشمه‌های مهم تقریبا خشک شده‌اند. همچنین مناطق روستایی به ویژه به آب چاه‌ها وابسته شده‌اند و در برخی مناطق، چاه‌ها هم یا خشک شده‌اند یا عملا کار نمی‌کنند. به نوشته کردستان ۲۴ تولید گندم سوریه از آغاز جنگ داخلی در ۲۰۱۱ به‌طور پیوسته کاهش یافته است. پیش از جنگ، برداشت سالانه ۳.۵ تا ۴.۵ میلیون تن بود و نیاز داخلی را پوشش می‌داد. اما در طول جنگ، این رقم به ۲.۲ تا ۲.۶ میلیون تن کاهش پیدا کرد. امسال پیشبینی می‌شود برداشت تنها حدود یک میلیون تن باشد، رقمی که دولت را مجبور خواهد کرد تا ۷۰ درصد گندم مورد نیاز را وارد کند.
کارشناسان معتقدند دیگر در سوریه باران یا برف کافی برای تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی وجود ندارد. سطح آب زیرزمینی هر سال پایین‌تر می‌رود، و این یعنی دسترسی به آن سخت‌تر و پمپاژ آن پرهزینه‌تر می‌شود. در نهایت ممکن است آب زیرزمینی به پایان خواهد رسید.
اوضاع وقتی بدتر می‌شود که بدانیم پس از تحولات سیاسی که در پی سال‌ها جنگ داخلی رخ داد، سوریه نیاز به بازسازی زیرساخت‌های خود دارد و در شرایطی که هزینه بازسازی کشور به صدها میلیارد دلار می‌رسد و تنش‌های فرقه‌ای پس از سقوط بشار اسد همچنان ادامه دارد، خشکسالی لایه دیگری از عدم‌قطعیت به وضعیت کشور اضافه می‌کند. کارشناسان هشدار می‌دهند بدون اشتغال، ثبات و امنیت غذایی، میلیون‌ها پناهجو دلیلی برای بازگشت به کشور نخواهند داشت و حتی ممکن است سیل پناهجویانی که از گرسنگی و بیکاری راهی دیگر کشورها می‌شوند؛ به راه بیفتد.
این نخستین بار نیست که سوریه با خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کند. پس از دوره پنج ساله خشکسالی که از ۲۰۰۶ آغاز شد، بیکاری و فشر اقتصادی و جابه‌جایی جمعیت به دلیل کمبود آب، باعث شد تا این کشور در دام جنگ داخلی بیفتد.
پیرُو تومازو پری، مسئول ارشد برنامه‌های فائو در سوریه، گفته است بدون افزایش کمک‌های غذایی یا امکان واردات گندم، بحران گرسنگی سوریه به‌طور چشمگیری بدتر خواهد شد. او گفت: ناامنی غذایی ممکن است از اواخر ۲۰۲۵ تا میانه ۲۰۲۶ به سطح بی‌سابقه‌ای برسد. به گفته او، بیش از ۱۴ میلیون سوری، یعنی شش نفر از هر ۱۰ نفر همین حالا هم برای تامین غذای کافی در تقلا هستند. از این تعداد، ۹.۱ میلیون نفر دچار گرسنگی حاد هستند، از جمله ۱.۳ میلیون در وضعیت بسیار وخیم، و ۵.۵ میلیون نفر نیز بدون مداخله فوری در معرض سقوط به بحران قرار دارند.
بخش سایت‌خوان، صرفا بازتاب‌دهنده اخبار رسانه‌های رسمی کشور است.
