برجام از تولد تا سقوط / پشت پرده بازداشت موگرینی چیست؟

پروژه‌ای آزمایشی با عنوان «آکادمی دیپلماتیک اروپا» که قرار بود به عنوان یک نهاد آموزشی دائمی تاسیس شود و بودجه آن از سوی اتحادیه اروپا تامین شده بود. پرونده در همین نقطه آغاز شده است؛ از برگزاری مناقصه واگذاری این پروژه یک میلیون یورویی.

دفتر دادستان کل اروپا دو بیانیه در تاریخ‌های دوم و سوم دسامبر (۱۱ و ۱۲ آذر)  منتشر کرد که حاوی جزئیاتی از این پرونده بود. در دومین بیانیه آمده است:‌ «سوءظن‌های قوی وجود دارد که در طول فرآیند مناقصه برای این برنامه، ماده ۱۶۹ مقررات مالی مربوط به رقابت منصفانه نقض شده و اطلاعات محرمانه  درباره تدارکات در حال انجام با یکی از نامزدهای شرکت‌کننده در مناقصه به اشتراک گذاشته شده است.

پیش از انجام عملیات‌های جست‌وجو، دفتر دادستانی کل اروپا درخواست لغو مصونیت قضایی چندین مظنون را داد که با آن موافقت شد. حقایق مورد بررسی ابتدا به دفتر مبارزه با کلاهبرداری اروپا گزارش شد. این موارد می‌تواند شامل تقلب در تدارکات، فساد، تضاد منافع و نقض اسرار حرفه‌ای باشد. تحقیقات برای روشن شدن حقایق و ارزیابی اینکه آیا جرائم کیفری رخ داده است یا خیر، ادامه دارد.»

پرونده مذکور در دادگاه بلژیک رسیدگی می‌‌شود و کالج اروپا، تحت مدیریت فدریکا موگرینی همان طرفِ شرکت‌کننده در مناقصه‌ایست که بین سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ انجام شد. موگرینی علاوه بر ریاست کالج اروپا، ریاست آکادمی تاسیس‌شده به موجب این برنامه آزمایشی را هم بر عهده داشت. موگرینی از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹ مسئول سیاست خارجی و امنیتی اتحادیه اروپا بود و از سال ۲۰۲۰ ریاست این کالج را بر عهده گرفت. مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، بالاترین مقام سرویس اقدام خارجی هم محسوب می‌‌شود که در حکم وزارتخانه‌های امور خارجه و دفاع اتحادیه اروپا فعالیت می‌کند.

بر اساس اعلام پلیس بلژیک و دفتر دادستانی اروپا، هر سه مقام بازداشت شده به دلیل اینکه خطر فرار وجود ندارد و تحقیقات در جریان است، آزاد شدند. علاوه بر موگرینی، نام استفانو سانینو، دبیرکل پیشین سرویس اقدام خارجی و مدیرکل کنونی اداره خاورمیانه، شمال آفریقا و خلیج فارس در کمیسیون اروپا به عنوان یکی دیگر از بازداشت‌شدگان تائید شده است. هویت فرد سوم همچنان نامعلوم است. بودجه کالج اروپا توسط اتحادیه اروپا تامین می‌شود.

از پارلمان ایتالیا تا برجام

فدریکا موگرینی، دیپلمات و سیاستمدار ۵۲ ساله عضو حزب دموکرات ایتالیاست. در دانشگاه علوم سیاسی خواند و سال ۲۰۰۸ وارد پارلمان این کشور شد؛ درحالی‌که فعالیت‌های حزبی او نیز مربوط به امور سیاست خارجی بود. او تا سال ۲۰۱۴ همچنان نماینده پارلمان ایتالیا بود و در فاصله چند ماه از فوریه تا سپتامبر ۲۰۱۴ عهده‌دار وزارت خارجه در دولت ماتئو رنزی شد. سال ۲۰۱۴ زمانی بود که موگرینی به صورت رسمی از سطح سیاستی ایتالیا فراتر رفت و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا شد. زمانی که ائتلاف بزرگ سوسیال دموکرات‌ها در انتخابات پارلمان اروپا پیروز شد و تعداد نمایندگان ایتالیایی پارلمان بالا رفت. در نهایت پس از رقابت‌‌های داخلی، او این جایگاه را برای مدت پنج سال بر عهده گرفت.

انتخاب او به عنوان نماینده عالی اتحادیه اروپا در امور سیاست خارجی و امنیتی و معاون رئیس کمیسیون اروپا که در ایران با عنوان مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا شناخته می‌شود، موگرینی را وارد پرونده هسته‌ای ایران کرد. چراکه این جایگاه حقوقی در پرونده هسته‌ای ایران، نقش هماهنگ‌کننده مذاکرات را داشت. نقشی که پیش از او، کاترین اشتون انگلیسی ایفا می‌کرد و پیش از اشتون هم خاویر سولانای اسپانیایی بر عهده داشت.

موگرینی از آبان ۱۳۹۳ وارد پرونده هسته‌ای شد. زمانی که نتیجه انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران و همچنین روند محرمانه مسقط در سال‌های آخر دولت محمود احمدی‌نژاد، مسیر مذاکرات هسته‌ای را تغییر داده بود و مرور روند مذاکرات هم نشان می‌دهد که این بازه زمانی، دوران پرتشنجی از لحاظ محتوای مذاکرات به حساب می‌آمد.

با توجه به اینکه موگرینی نقش هماهنگ‌کننده را بر عهده داشت، اعلام مواضع و نتایج مذاکرات یا قرائت بیانیه‌های رسمی مربوط به این روند، باعث شد که خیلی زود در ایران شناخته شود. به‌خصوص این که به عنوان مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و در جریان این مذاکرات، بیش از دیگر مقامات درگیر در این پرونده، با دیپلمات‌های ایران که ریاست آن‌ها را محمدجواد ظریف بر عهده داشت، در تماس بود و گفت‌وگوهای چندجانبه را مدیریت می‌کرد. در زمان امضای برجام و ثبت تصویر تاریخی مقامات ارشد ۷ کشور درگیر مذاکرات به علاوه نماینده اتحادیه اروپا نیز او کنار ظریف ایستاده بود. 

در روز اعلام توافق یعنی ۲۳ تیرماه ۱۳۹۴، بیانیه فارسی توسط ظریف و بیانیه انگلیسی توسط موگرینی خوانده شد. در بخش ابتدایی این بیانیه آمده بود: «امروز یک روز تاریخی است. برای ما افتخار بزرگی است که اعلام کنیم به یک توافق در مورد موضوع برنامه هسته‌ای ایران دست یافته‌ایم. با شجاعت، اراده سیاسی، احترام متقابل و مدیریت عالی، ما آنچه را که دنیا بدان امید بسته بود به سرانجام رساندیم: یک تعهد مشترک به صلح، تلاش مشترک برای امن‌تر کردن دنیایمان. امروز همچنین یک روز تاریخی است، بدان‌جهت که ما در حال ساخت شرایط لازم برای اعتماد و ایجاد فصل جدیدی در روابط‌مان هستیم.

این دستاورد محصول یک تلاش جمعی است. هیچ‌کس تصور نمی‌کرد که این کار آسانی باشد. تصمیمات تاریخ‌ساز هرگز آسان نیستند. ولی به‌رغم همه فراز و فرودهای این مذاکرات و تمدیدهای مکرر، امید و اراده ما را قادر ساخت تا بر همه لحظات دشوار فائق آییم. ما همواره واقف بوده‌ایم که در قبال نسل حاضر و نسل‌های آینده مسئولیت داریم. به یمن تعامل سازنده همه طرف‌ها و تعهد و توانایی هیئت‌هایمان، ما با موفقیت مذاکرات را به انجام رسانده و اختلافی را که بیش از ۱۰ سال به درازا کشیده بود، حل و فصل کردیم.»

او در زمان مسئولیتش در حوزه سیاست خارجی اتحادیه اروپا چند بار به ایران سفر کرد که سفر سال ۱۳۹۶ او برای مراسم تحلیف حسن روحانی و ماجرای عکس یادگاری نماینده‌ها با او، در تاریخ سیاست ایران ثبت شد.

مرگ برجام و تولد ۱+۴

همانطور که برجام در دوران مسئولیت موگرینی متولد شد، مرگ آن هم در زمان مسئولیت این دیپلمات ایتالیایی رخ داد. زمانی که ترامپ در اردیبهشت ۱۳۹۷ از برجام خارج شد، موگرینی در واکنشی تند به اهمیت توافق با ایران تاکید کرد و گفت که «انتظار دارد جامعه جهانی به اجرای برجام با وجود خروج آمریکا از این توافق ادامه دهد.» پس از او نیز دیگر مقامات وقت اروپا که اعضای برجام بودند، هر کدام موضعی گرفتند که نشان می‌داد می‌خواهند به زعم خود، این توافق را زنده نگه دارند. موگرینی چند روز بعد از اقدام ترامپ، بر این موضوع تاکید کرده بود که توافق هسته‌ای ایران بدون حمایت آمریکا قابل احیا است. آن زمان نشریه پولیتیکو گزارش داد که «طرف‌های اروپایی به دنبال نشان دادن این مسئله هستند که همچنان می‌توانند اکثر مزایای اقتصادی که در برجام به تهران وعده داده شده بود را محقق کنند.»

موگرینی در همین سخنرانی بدون اینکه از ترامپ نام ببرد، گفته بود: «به نظر می‌رسید که جیغ کشیدن، فریاد زدن، توهین کردن و قلدری کردن که به طور سیستماتیک هرچیزی که از قبل وجود داشته را تخریب و امحا می‌کند، خلق زمانه ما شده است. درحالی‌که تغییر، صرف تمام انرژی در ساخت چیزهای نوین و نه تخریب چیزهای قدیمی است و ما به تغییر نیاز داریم. این انگیزه برای نابود کردن، راه به جاهای خوب نمی‌برد و هیچ‌یک از مشکلات ما را حل نمی‌کند.» در همین زمان بود که موگرینی گفت از ایران تضمین گرفته است که از برجام خارج نمی‌شود و توافق را تخریب نمی‌کند.

پس از خروج آمریکا، ۱+۵ تبدیل به ۱+۴ شد و کشورهای اروپایی طرف حساب ایران باقی ماندند. اما در نهایت برجام با اروپایی‌ها هم کار نکرد و سازوکارهایی مانند اینستکس که قرار بود کانال تبادل مالی ایران و اروپا باشد، به بار ننشست. اروپایی‌ها نتوانستند یا نخواستند به تعهدات خود عمل کنند. پس از آن هم روندی تحت عنوان احیای برجام آغاز شد ولی با گره خوردن به مسائل دیگر و تیرگی روابط ایران و اروپا به دلایل مختلف از جمله جنگ اوکراین و مسائل پس از ۷ اکتبر، این روند هم بی‌نتیجه ماند. موگرینی آذر ۱۳۹۸ (۲۰۱۹) جای خود را به جوزپ بورل داد و از این روند کنار رفت. پس از آن هم در جایگاه ریاست کالج اروپا قرار گرفت.

وقت تسویه حساب‌های سیاسی

واکنش‌های داخلی به دستگیری فدریکا موگرینی، از لحاظ مختلفی جالب توجه بود. کیهان در ستون گفت‌وشنود خود به این موضوع پرداخت: «گفت: خبرگزاری «یورونیوز» اعلام کرد صبح سه‌شنبه (دیروز) خانم «فدریکا موگرینی» نماینده سیاست خارجی اتحادیه اروپا به اتهام کلاهبرداری بازداشت شده است. گفتم: همان که در مذاکرات هسته‌ای ایران و ۱+۵ به نمایندگی از اتحادیه اروپا حضور داشت؟! گفت: خودِ خودشه! همان که نمایندگان مدعی اصلاحات مجلس برای عکس سلفی با او از هم سبقت می‌گرفتند! و هنگامی که کیهان به این حرکت سخیف آنها اعتراض کرد، کلی ناسزا نثار کیهان کردند! گفتم: حتماً به علت این که سر آقای ظریف و تیم هسته‌ای ایران کلاه گذاشته بود، بازداشت شده است؟! گفت: ‌ای عوام! اگر به این علت بود که مدعیان اصلاحات می‌رفتند ضامن می‌گذاشتند و آزادش می‌کردند! گفتم: خب، شاید ضامن ندارند و می‌ترسند منفجر شوند!»

روزنامه جوان هم در مطلبی با تیتر «موگرینی که مجلس دهم با او عکس یادگاری دارد، بازداشت شد!»، نوشت: «در مجلس دهم وقتی موگرینی حاضر شد، برخی نمایندگان که تعدادشان هم کم نبود، رقت‌بارترین صحنه مجلس را خلق کردند، وقتی با لب‌های آویزان به رسم محبت و ابراز شادمانی- که لب پایینی از چانه‌شان فرو‌تر رفته‌بود و لب بالایی از بینی‌شان فراتر- با سرکار خانم موگرینی عکس یادگاری گرفتند. انگار که پنیر ایتالیایی دیده بودند که چنین هجوم بردند. عجب مجلسی بود که نماینده‌اش نفهمید ذوق‌مرگ‌شدن برای گرفتن عکس یادگاری با کسی که تلاش می‌کند با دوستان غربی‌اش نقطه عطف چرخش تاریخی کشور را به نفع غرب بازگرداند، چه معنایی دارد؟! لابد آن عکس را حالا و در شرایط امروز مذاکرات با اروپا جزو افتخارات‌شان نگه داشته‌اند!»

فارس هم با این تیتر به استقبال دستگیری از موگرینی رفت: «بازداشت موگرینی؛ سقوط نماد تعهد اروپا و اعتماد پرهزینه برجام» و نوشت: «بازداشت فدریکا موگرینی، مسئول پیشین سیاست خارجی اتحادیه اروپا، نه فقط یک پرونده فساد در بروکسل بلکه یادآور خطای راهبردی اعتماد به چهره‌هایی است که سال‌ها ضامن تعهدات اروپایی در برجام معرفی می‌شدند. فردی که ایران را ماه‌ها پشت وعده‌هایی چون اینستکس نگه داشت، امروز خود با اتهام تقلب، کلاهبرداری و فساد روبه‌روست.»

فواد ایزدی، استاد دانشگاه تهران نیز در توئیتر اینگونه به موضوع دستگیری موگرینی واکنش نشان داد: «بعد از خروج آمریکا از برجام فردریکا موگرینی طراح برجام اروپایی بود که چند سال دولت روحانی را بازی داد و کوچکترین فایده‌ای نداشت. ‌بازداشت امروز موگرینی یادآور این واقعیت است که اعتماد به این افراد «خسارت محض» بود؛ و هنوز اصرار دارند عبرت نگیرند.»