از اصفهان تا سمرقند
در دنیای پرشتاب امروز، کشورها تلاش زیادی برای جذب گردشگران خارجی می‌کنند. این سیاست نه تنها به رشد اقتصاد و رونق کسب‌وکارهای کوچک و متوسط کمک می‌کند، بلکه نشان‌دهنده ثبات و هدف‌گذاری روشن برای توسعه کشور است و تصویری مثبت و جذاب از آن به جهان ارائه می‌دهد. با وجود اینکه بسیاری از کارشناسان بر ظرفیت بالای شهرهای ایرانی برای جذب گردشگران خارجی تاکید دارند، کشوری مانند ازبکستان با برنامه‌ای هدفمند توانسته است پیشتازی خود را نسبت به رقبا نشان دهد.
مقایسه اصفهان با سمرقند و بخارا، نه تنها جنبه گردشگری بلکه نمایی از وضعیت اقتصادی دو کشور را نیز نشان می‌دهد. اقتصاد ایران در دو دهه اخیر با وجود داشتن درآمدهای نفتی و شبه‌نفتی، جمعیت جوان و تحصیل‌کرده و زیرساخت‌های صنعتی، نتوانسته به رشد قابل‌توجهی دست یابد. متوسط رشد اقتصادی در این دو دهه کمتر از یک درصد بوده و این رکود اقتصادی آثار خود را در کاهش نرخ رشد جمعیت، مهاجرت نیروی کار ماهر و افزایش تعداد خانوارهای کم‌درآمد نشان داده است. شرایط به‌گونه‌ای شده که ایران یکی از بیشترین کاهش‌های رشد جمعیت را تجربه می‌کند، همچنین حدود یک‌سوم خانوارهای ایرانی در فقر زندگی می‌کنند. در این مدت، خروج سرمایه چندین‌میلیارد دلاری نیز برای سیاستگذاران تعجب‌آور نبوده است.
در مقابل، کشورهای نوظهور مانند ازبکستان، به‌ویژه در سال‌های اخیر، با اجرای اصلاحات اقتصادی، به دنبال بالفعل کردن ظرفیت‌های بالقوه خود هستند. متوسط رشد اقتصادی ازبکستان در دو دهه اخیر حدود ۶درصد بوده و این کشور از نظر درآمد سرانه به اقتصاد ایران نزدیک شده است و اگر روند فعلی ادامه یابد، پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آینده از ایران پیشی بگیرد. نرخ فقر در سال۲۰۰۰ حدود ۲۴درصد بود که این رقم تا سال۲۰۲۴ به کمتر از ۱۰درصد کاهش یافته و قرار است تا پایان همان سال به ۶درصد برسد. همچنین بر اساس آخرین آمار، نرخ تورم در ماه اکتبر ۷.۸درصد اعلام شده است. پیشرفت این کشور محدود به حوزه اقتصاد و گردشگری نبوده و ازبکستان در سال‌های اخیر میزبان رویدادهای فرهنگی و ورزشی مهم نیز بوده است. در رویداد جهانی شطرنج سمرقند در سال ۲۰۲۵، نکته ناخوشایند آن بود که بسیاری از شطرنج‌بازان نخبه ایرانی با پرچم کشورهای دیگر در این تورنمنت شرکت کرده‌اند.
اما سوال این است که اقتصاد ازبکستان چگونه به این نقطه رسیده است؟ از گذشته، بسیاری از کشورهای آسیای میانه تحت تاثیر اقتصاد روسیه بودند، اما در سال‌های اخیر، این کشور با تنوع‌بخشی به شرکای تجاری خود، همکاری‌های جدیدی با چین، کره‌جنوبی، ترکیه و کشورهای اروپایی آغاز کرده است. ازبکستان از سال۲۰۱۶ برنامه گسترده‌ای با عنوان «برنامه اصلاحات اقتصادی و اجتماعی دولت میرضیایف» را اجرا کرده است. این کشور سند راهبردی ۲۰۱۷ را تدوین کرده که مسیر پنج‌ساله توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور را مشخص می‌کند و شامل بخش‌های مهمی مانند آزادسازی نرخ ارز، اصلاحات بانکی، بهبود مقررات سرمایه‌گذاری، مبارزه با فساد و توسعه زیرساخت‌هاست.
یکی از موفق‌ترین اقدامات این اصلاحات، یکسان‌سازی نرخ ارز و حذف بازار سیاه ارز بوده است. پیش از این اصلاحات، بازار ارز به شکل دولتی کنترل می‌شد و شکاف میان نرخ رسمی و آزاد حدود چهار برابر بود. حذف سیاست ارز دولتی، یکسان‌سازی نرخ ارز و کاهش مداخلات ارزی موجب تسهیل تجارت و مبادلات خارجی شد. همچنین قیمت‌گذاری دستوری کاهش یافته و مقررات زائد برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی حذف شد. نتیجه این اقدامات در سال ۲۰۲۴، رشد ۵۰درصدی سرمایه‌گذاری خارجی و رسیدن آن به ۱۲میلیارد دلار بوده است. سهم سرمایه‌گذاری خارجی در تولید ناخالص داخلی نیز به ۱۰.۳درصد رسیده است.
ازبکستان در بخش‌های انرژی، متالورژی و صنایع شیمیایی بیشترین جذب سرمایه‌گذاری خارجی را داشته است. صادرات کشاورزی مانند پنبه، طلا و مس نیز توسعه‌یافته و سرمایه‌گذاری اخیر در صنایع نساجی، پوشاک و فرآوری محصولات کشاورزی رشد قابل‌توجهی داشته است. ثبات اقتصادی در این کشور به‌رغم اصلاحات گسترده برقرار است و سیاست خارجی نیز با تقویت روابط با شرق و غرب، از پیامدهای تحریمی مصون مانده است. در شرایطی که اقتصادهای نوظهور پیشرفت قابل‌توجهی دارند، اقتصاد ایران درگیر تامین انرژی صنایع، رفع تحریم‌ها و حذف مداخلات دستوری در اقتصاد است.
* دبیر گروه سیاستگذاری
