در نخستین پنل «دنیای اقتصاد» در رویداد «کیش اینوکس ۲۰۲۵ » ارائه شد
محدودیت‌ها برسر مناطق آزاد
نیوشا شایان‌مهر: در حاشیه رویداد کیش‌اینوکس ۲۰۲۵، نشست تخصصی با حضور مدیران ارشد مناطق آزاد چابهار، انزلی، اروند و دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد برگزار شد. در این نشست، مصطفی خانزادی، مدیرعامل منطقه آزاد اروند، با انتقاد از وضعیت موجود، هشدار داد که مناطق آزاد در حال از دست دادن ماهیت اصلی خود هستند و به جای حرکت به سمت آزادی اقتصادی، در «اسارت» محدودیت‌ها گرفتار شده‌اند. وی تحریم‌ها و فضای پرابهام اقتصادی را مانع اصلی جذب سرمایه‌گذاران خارجی دانست و پیشنهاد کرد در شرایط فعلی، تمرکز سیاستگذاران باید بر جذب و حفظ سرمایه‌گذاران داخلی از طریق ایجاد ثبات و امنیت اقتصادی باشد.
محمدسعید اربابی، مدیرعامل منطقه آزاد چابهار نیز بر ضعف نیروی انسانی متخصص در حوزه صادرات به عنوان یک چالش بزرگ تاکید کرد. وی از برنامه‌های آتی این منطقه برای شکوفایی جنوب شرق ایران خبر داد و گفت: «با بهره‌برداری از چندین واحد بزرگ پتروشیمی و فولاد در سال آینده، چابهار به یک قطب تولیدی تبدیل خواهد شد.» توسعه خطوط کشتیرانی جدید و استفاده از ظرفیت صادرات مجدد از دیگر محورهای مورد تاکید وی بود. در ادامه، مجید فاتحی از منطقه آزاد انزلی، از عملکرد موفق این منطقه در جذب سرمایه داخلی خبر داد و افتتاح سردخانه و توسعه بندر کاسپین را از جمله پروژه‌های کلیدی عنوان کرد. در پایان، مدیران بر لزوم اصلاح قوانین دست و پاگیر و اجرای ابتکارات عملی برای رهایی از «اسارت» کنونی و تحقق رسالت اصلی مناطق آزاد تاکید کردند.
نخستین پنل گروه اقتصادی «دنیای‌اقتصاد» با عنوان «آسیب شناسی چالش ها و موانع در مسیر توسعه مناطق آزاد» در روز افتتاحیه رویداد کیش اینوکس 2025 برگزار شد. اسفندیار شاه منصوری، معاونت اقتصادی دبیر خانه مناطق آزاد و ویژه، گرداننده این پنل بود. مصطفی خانزادی، مدیرعامل منطقه آزاد اروند، با اشاره به ضرورت بازنگری در تعریف قانونی مناطق آزاد عنوان کرد: واقعیت این است که آن‌چه امروز به‌عنوان منطقه آزاد شناخته می‌شود، با تعریف قانونی آن فاصله دارد. بسیاری از محدودیت‌هایی که قرار بود در مناطق آزاد برداشته شود، همچنان پابرجا بوده و این مناطق در عمل به سمت از دست دادن ماهیت آزاد خود حرکت کرده‌اند. وی در ادامه تاکید کرد که رسالت اصلی مناطق آزاد، حذف بسیاری از محدودیت‌های موجود در سرزمین اصلی و اجرای قوانین و مقررات ویژه در این مناطق است. با این حال، این شرایط هنوز در مناطق آزاد ایران به‌طور کامل فراهم نشده و این مناطق بیش از آن‌که به‌سوی آزادی و تسهیل فعالیت‌های اقتصادی حرکت کنند، درگیر محدودیت‌ها و اسارت هستند.
سایه ابهام بر مناطق آزاد
خانزادی تاکید کرد که سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی، به دنبال محیطی با حداقل ریسک و بیشترین بازدهی هستند. با این وجود در حال حاضر فضای اقتصادی و سیاسی کشور، به‌ویژه تحریم‌های بین‌المللی، مانعی جدی در مسیر جذب سرمایه‌گذاران محسوب می‌شود و در حال حاضر، مجامع بین‌المللی ریسک سرمایه‌گذاری در ایران را بسیار زیاد ارزیابی می‌کنند. در چنین شرایطی، حتی سرمایه‌گذاران داخلی و افرادی که منابع مالی لازم برای ساخت حتی یک منزل شخصی را دارند نیز با نااطمینانی و ابهام دست و پنجه نرم می‌کنند، چرا که نمی‌دانند آینده اقتصادی و سیاسی کشور به چه سمت خواهد رفت.
او ثبات اقتصادی را پیش‌شرط اصلی برای جذب سرمایه‌گذاری دانسته و گفت: امنیت اقتصادی، ثبات و پایداری، از ارکان اصلی تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران است. اما در شرایط فعلی، نمی‌توان ادعا کرد که چنین ثباتی وجود دارد. بنابراین، جذب سرمایه‌گذار خارجی تقریبا غیرممکن شده و حتی سرمایه‌گذاری داخلی نیز با دشواری‌های جدی مواجه است. خانزادی با اشاره به موقعیت جغرافیایی خاص مناطق آزاد در ایران، افزود: «این مناطق در مجاورت بازارهای مهمی چون عراق و کویت قرار دارند که ظرفیت بالایی برای صادرات، واردات و جذب سرمایه‌گذار دارند.»
با توجه به شرایط فعلی کشور و سایه سنگین تحریم‌ها بر اقتصاد، وی پیشنهاد داد که تمرکز سیاستگذاران باید بر سرمایه‌گذاران داخلی باشد، چرا که در وضعیت فعلی، جذب سرمایه‌گذار خارجی بسیار دشوار است. صاحبان سرمایه در داخل کشور، اگر احساس امنیت و ثبات داشته باشند، آمادگی بالایی برای سرمایه‌گذاری در این مناطق، به ویژه در حوزه‌هایی مانند زمین که کماکان امن ترین گزینه برای سرمایه‌گذاری محسوب می‌شود، دارند.
با این حال تحقق این هدف نیازمند اصلاحات جدی در سیاست‌های دولت و ساختار مناطق آزاد است. برای نمونه بخشنامه‌های متعدد و متناقض، حذف معافیت‌های مالیاتی، تعرفه‌های سنگین و چالش‌های ارزی، همگی از جمله عواملی هستند که سرمایه‌گذاران را دلسرد می‌کنند. با این حال اگر دولت عزم جدی برای تجدیدنظر در این سیاست‌ها داشته باشد، جذب سرمایه‌گذار داخلی در مناطق آزاد دور از تصور نیست. در پایان، وی اشاره کرد که برای جلوگیری از خروج سرمایه از کشور، باید مشوق‌های سرمایه‌گذاری در مناطق آزاد را تقویت کرد، چرا که این مناطق می‌توانند مأمن امنی برای سرمایه‌گذاران داخلی باشند، به شرط آن‌که شرایط مناسب برای سرمایه‌گذاری فراهم شود.
تقدم حفظ سرمایه بر جذب
در بخش پایانی سخنان خانزادی بر ضرورت حفظ سرمایه‌گذاران فعلی در مناطق آزاد تاکید شد. وی با اشاره به شرایط دشوار جذب سرمایه‌گذار جدید، پیشنهاد داد که تمرکز سیاستگذاری‌ها باید بر جلوگیری از خروج سرمایه‌های موجود از طریق وضع مشوق‌های سرمایه‌گذاری باشد. خانزادی با اشاره به رقبای جدی در کشورهای منطقه عنوان کرد: «در کشورهای همسایه، با وجود اینکه توسعه‌یافته نیستند، اما پیشنهادهای جذابی به سرمایه‌گذاران ارائه می‌شود. مثلا در حوزه پرورش ماهی و میگو، زمین رایگان و تسهیلات ویژه اعطا می‌شود تا تکنولوژی و سرمایه به آن کشور منتقل شود.»
وی این رویکرد را تهدیدی جدی برای حفظ سرمایه در کشور دانسته و افزود: اگر ما نتوانیم شرایط مناسبی برای سرمایه‌گذاران فعلی فراهم کنیم، آنها به‌راحتی جذب این پیشنهادها می‌شوند و سرمایه‌شان را منتقل می‌کنند. با این حال اگر بتوانیم جلوی خروج سرمایه را بگیریم و سرمایه‌گذاران فعلی را حفظ کنیم، این اقدام به‌طور غیرمستقیم بر جذب سرمایه‌گذار جدید نیز اثرگذار خواهد بود و می‌تواند اعتماد عمومی را نسبت به مناطق آزاد افزایش دهد.
ضعف سرمایه انسانی
صادرات یکی از اهداف اصلی تاسیس مناطق آزاد بوده و این مناطق بایستی درگاه صادراتی کشور باشند. چابهار نیز با موقعیت ممتاز خود در جنوب ایران و نزدیکی به بازار کشورهای حاشیه خلیج فارس، می‌تواند نقش کلیدی در تحقق اهداف صادراتی کشور ایفا کند. محمدسعید اربابی، مدیرعامل سازمان منطقه آزاد چابهار، با اشاره به نقش راهبردی این منطقه در توسعه صادرات کشور، به بررسی چالش‌ها و ظرفیت‌های موجود پرداخت. وی یکی از چالش‌های اساسی صادرات در مناطق آزاد را کمبود نیروی انسانی تربیت‌شده در حوزه تجارت بین‌الملل دانسته و عنوان کرد: «ما به‌اندازه کافی نیروی متخصص در صادرات نداریم. تجربه‌ی شخصی من در صادرات به عمان نشان داد که تولیدکنندگان هندی روزانه چندین پیشنهاد همکاری می‌دهند، اما از صادرکنندگان ایرانی حتی یک پیام هم دریافت نمی‌شود. این مساله نشان‌دهنده ضعف جدی در تربیت نیروی انسانی صادراتی است.»
وی تاکید کرد که تا زمانی که این مشکل حل نشود، بسیاری از کشورها همچنان ایران را نمی‌شناسند و فرصت‌های صادراتی زیادی از دست می‌رود. در راستای رفع ضعف دانش صادراتی، ارتباط مستقیمی با سازمان توسعه تجارت برقرار شده است. شیوه‌نامه صدور مجوز برای شرکت‌های مدیریت صادرات (EMC) تدوین شده و همکاری نزدیکی با دبیرخانه و سازمان توسعه تجارت در جریان است. این شرکت‌ها می‌توانند خلأ دانش صادراتی را پر کرده و تولیدکنندگان مناطق آزاد آشنایی بیشتری با بازارهدف خود پیدا کنند.
علاوه بر این، اربابی بر ضرورت برگزاری نمایشگاه‌های مشترک با کشورهای هدف تاکید کرد: «ما کشوری با منابع تولیدی قوی هستیم. اگر بتوانیم در کشورهایی مانند پاکستان نمایشگاه مشترک برگزار کنیم، نه‌تنها محصولات ایرانی را معرفی می‌کنیم بلکه زمینه‌ی صادرات پایدار را فراهم می‌سازیم.» در ادامه نشست، اربابی با انتقاد از حذف مشوق‌های صادراتی در مناطق آزاد عنوان کرد که در گذشته، مشوق‌هایی برای تولیدکنندگان مناطق آزاد وجود داشت که صادرات را تسهیل می‌کرد، اما امروزه نه‌تنها این مشوق‌ها حذف شده‌اند، بلکه صادرکننده باید پاسخ‌گوی دقیق محل بازگشت ارز حاصل از صادرات باشد، که خود مانعی جدی برای فعالیت‌های صادراتی است.
شکوفایی جنوب شرق ایران
مناطق آزاد از منظر ظرفیت تولید، پتانسیل ویژه‌ای دارند که بهره‌برداری از آنها می‌تواند منجر به شکوفایی این مناطق شود. اربابی اشاره کرد که در شرایط فعلی، باید از مونتاژ به‌عنوان مرحله‌ی ابتدایی تولید استفاده کرد. کشورهای جنوب شرق آسیا از مونتاژ آغاز کرده و سپس به تولید مستقیم رسیدند. در ایران نیز باید ابتدا واردات را به مونتاژ تبدیل کرده و سپس به مرحله تولید رسید. وی افزود: «اگر بخواهیم از همان ابتدا تولید کامل انجام دهیم، کیفیت پایین می‌آید و نتیجه مطلوب حاصل نمی‌شود. بنابراین، مونتاژ می‌تواند نقطه‌ی شروعی برای توسعه صادراتی مناطق آزاد باشد.» اربابی با اشاره به ظرفیت‌های منطقه آزاد چابهار و اقدامات در دست انجام، عنوان کرد: «با جرات می‌توانم بگویم سال آینده، سال شکوفایی جنوب شرق ایران است. چندین واحد پتروشیمی و کارخانه فولاد، از جمله فولاد مکران و نگین مکران، در سال ۱۴۰۵ به بهره‌برداری می‌رسند. شرکت ملی مس ایران نیز در این منطقه فعال شده و ظرفیت تولیدی چشم‌گیری در حال شکل‌گیری است.»
با توجه به اینکه محصولات تولید شده، در قدم بعدی نیاز به صادر شدن به سایر کشورها دارند،اربابی با تاکید بر اهمیت حمل‌ونقل دریایی در توسعه صادرات افزود: «برای صادرات محصولات تولیدی، باید زیرساخت‌های کشتیرانی را تقویت کنیم. متاسفانه در حال حاضر، ارتباط دریایی ایران با قاره آفریقا بسیار محدود است و تنها سه خط از بندرعباس به کنیا فعال هستند.» صادرکنندگان و تولیدکنندگان خود قادر هستند که بازار هدف و مشتری را پیدا کنند و در این مسیر یکی از کلیدی ترین اقداماتی که به دست سیاستگذار بایستی انجام شود، ایجاد و توسعه زیرساخت‌ها است. در این راستا اربابی افزود: «آینده‌ی تجارت جهانی در مصرف قاره آفریقا رقم خواهد خورد. باید حتی با یارانه دادن، خطوط کشتیرانی جدیدی راه‌اندازی کنیم. در چابهار، خطوطی به مقصد عمان، مسقط، دبی، کراچی و هند راه‌اندازی شده‌اند و به‌زودی خطوط چین و هند نیز فعال خواهند شد.»
اربابی نقش کریدورهای ترانزیتی را فراتر از حمل‌ونقل دانسته و گفت: «کریدورها می‌توانند در صادرات مجدد نیز نقش‌آفرینی کنند. مثلا کالای هندی وارد چابهار می‌شود، بسته‌بندی شده و از طریق کریدور شرق به غرب به عراق، افغانستان، آسیای میانه و کشورهای cis صادر می‌شود.» او با اشاره به تجربه امارات متحده عربی افزود: «امارات در سال ۲۰۲۴ چندین‌میلیارد دلار از محل صادرات مجدد درآمد داشته، درحالی‌که درآمد مناطق آزاد ایران از این محل تقریبا صفر است. ما باید از این ظرفیت غافل نمانیم چرا که درآمد حاصل از صادرات مجدد در مناطق ازاد می‌تواند حتی از صادرات مستقیم بیشتر باشد.» به گفته او، در سایر کشورها خودروهای تصادفی جمع‌آوری، بازسازی و مجددا صادر می‌شوند و کشورهایی چون امارات متحده عربی و عمان درآمد چشم گیری در این زمینه کسب می‌کنند. درحال حاضر این طرح در منطقه آزاد چابهار در حال بررسی است تا بتوان از طریق این مدل، درآمد صادرات مجدد را افزایش داد.
کارنامه درخشان انزلی در هفت ماه نخست سال
منطقه آزاد انزلی با دسترسی به دریای خزر و کشورهای شمالی ایران، می‌تواند نقش مهمی در صادرات به حوزه اوراسیا ایفا کند.تاکنون مقررات دست‌وپاگیر گمرکی و مالیاتی مانع تحقق این اهداف و بهره‌برداری کامل از ظرفیت‌ها شده است. با این حال اخیرا تعاملات مثبتی با سازمان امور مالیاتی و گمرک برقرار شده است و تصمیم بر این است که برخی موانع مانند مالیات بر ارزش افزوده در حوزه تولید کاهش پیدا کنند. مجید فاتحی، معاون توسعه اقتصادی و سرمایه‌گذاری سازمان منطقه آزاد انزلی، به اقدامات زیرساختی صورت گرفته در انزلی اشاره کرد: «تاکنون نبود سردخانه در بنادر شمالی یکی از موانع صادرات محصولات کشاورزی بود. با جذب سرمایه‌گذار، اولین سردخانه بندر کاسپین تا دهه فجر افتتاح خواهد شد.» وی همچنین از تفاهمات جدید با کشتیرانی دریای خزر خبر داد: «ناوگان فعلی فرسوده است و مشوق‌های کافی برای تجار وجود ندارد. با ایجاد مزیت‌های جدید، صادرات از مسیر بنادر انزلی و کاسپین تقویت خواهد شد.»
در ادامه فاتحی به عملکرد منطقه آزاد انزلی در جذب و حفظ سرمایه خارجی اشاره کرد و تاکید داشت که این منطقه در حفظ سرمایه خارجی موفق عمل کرده است. در سال جاری، تکلیف جذب ۵۶ همت سرمایه‌گذاری داخلی برای انزلی تعیین شده بود که در هفت ماه نخست، ۵۹ همت محقق شده است. وی اشاره کرد که با توجه به ظرفیت‌های بندر کاسپین، می‌توان آن را یکی از نقاط امیدآفرین برای سرمایه‌گذاران در شرایط دشوار اقتصادی کشور دانست. فاتحی در پاسخ به مشوق‌های جذب سرمایه‌گذاران اشاره کرد: «در بندر کاسپین، ۲۲ پست اسکله پیش‌بینی شده که تاکنون ۶ پست اسکله ساخته و بهره‌برداری شده‌اند. این بندر به‌طور کامل توسط بخش خصوصی در حال ساخت است و دولت تنها موج‌شکن‌ها را احداث کرده است.» او افزود: «پست‌های اسکله بندر کاسپین در حال واگذاری به بخش خصوصی هستند و با توجه به اتصال ریلی رشت به کاسپین و اتصال آن به شبکه سراسری کشور، این بندر می‌تواند نقطه‌ای امیدبخش برای سرمایه‌گذاران باشد.»
ابتکار عمل در توسعه مناطق آزاد
در بخش پایانی نشست، مدیران مناطق آزاد کشور با تاکید بر ظرفیت‌های بکر و راهبردی این مناطق، به ابتکارهای جدیدی اشاره کردند که می‌تواند چشم‌انداز سرمایه‌گذاری در این مناطق را متحول کند. اربابی، مدیرعامل منطقه آزاد چابهار، از آغاز عملیاتی‌سازی منطقه آزاد مشترک در مرز ریمدان خبر داد: «با وجود تاخیر در تصویب توافق‌نامه در دولت و مجلس، ما معطل نماندیم و با اختصاص ۱۵۰۰میلیارد تومان، زیرساخت‌های اولیه را آغاز کرده‌ایم. سرمایه‌گذاران پاکستانی نیز برای ورود به محدوده منطقه آزاد چابهار اعلام آمادگی کرده‌اند.» مزیت این مدل آن است که سرمایه‌گذار خارجی از کشور همسایه، بدون نیاز به روادید و با سهولت رفت‌وآمد، می‌تواند در منطقه آزاد فعالیت کند. زیرساخت‌هایی مانند هتل، نمایشگاه دائمی و فضای تجاری نیز در حال طراحی و اجرا هستند.
در ادامه، پیشنهاد ایجاد رایزنان تجاری اختصاصی برای مناطق آزاد در کشورهای هدف مطرح شد که اگر چابهار در پاکستان، یا ارس در ترکیه، رایزن تجاری داشته باشند، ارتباط مستقیم و مستمر با بازارهای هدف برقرار می‌شود. این مدل مشابه مرکز تجارت روسیه است که با نمایندگانی جوان و فارسی‌زبان در تهران، بازار ایران را رصد می‌کنند. همچنین عنوان شد که اروند امروزه فضای گسترده‌ای برای سرمایه‌گذاری در اختیار دارد و نزدیکی به بصره و استقبال بیماران عراقی از خدمات درمانی ایران، فرصت بی‌نظیری برای توسعه این بخش فراهم کرده است. در صنایع پایین‌دستی پتروشیمی نیز، نزدیکی به ماهشهر و پالایشگاه آبادان، امکان تامین خوراک را فراهم کرده است. همچنین، مرز شلمچه با بیش از 2.2میلیارد دلار صادرات در سال گذشته، و اتصال زمینی، هوایی، ریلی و دریایی، اروند را به یکی از گره‌های راهبردی تجارت منطقه‌ای تبدیل کرده است.
