«دنیای‌اقتصاد» سیاست‌های دولت برای کنترل بحران کم‌آبی را بررسی کرد؛
خشکسالی در فصل بارش
فاطمه صالحی: کشور در پاییز با ناترازی جدی منابع آب مواجه است؛ میزان ذخیره سدهای تهران تنها ۱۳ درصد و میانگین پرشدگی سدهای کشور حدود ۳۴ درصد است. کارشناسان پاییز کم‌بارشی را پیش‌بینی می‌کنند و این شرایط، فشار بر شبکه آب شهری، بخش کشاورزی و صنایع را افزایش می‌دهد. درحالی‌که وزارت نیرو و جهاد کشاورزی با تعیین سهمیه دشت‌ها و اصلاح الگوی کشت، به مدیریت منابع می‌پردازند، کارشناسان هشدار می‌دهند که شفافیت در اطلاع‌رسانی و کنترل برداشت از منابع زیرزمینی ضروری است و همچنین بخشی از نیاز کشاورزی باید از مسیر واردات محصولات آب‌بر تامین شود. وضعیت منابع آبی کشور، همزمان با ورود به پاییز، نمایانگر بحرانی است که مدیریت آن بیش از هر زمان دیگری اهمیت یافته است. کاهش ۳۰درصدی آب تخصیص‌یافته به بخش کشاورزی، خالی شدن سدها و استمرار خشکسالی، فشار مضاعفی بر شبکه توزیع شهری و منابع زیرزمینی وارد کرده است. اگرچه کم‌بارشی خارج از کنترل است، اما مدیریت شفاف و کارآمد منابع آب می‌تواند تبعات بحران را کاهش دهد. ارائه داده‌ها از سوی وزارت نیرو و امکان دسترسی عمومی به آنها، کلید تصمیم‌گیری‌های اصولی و پیش‌بینی‌پذیری بحران‌های آتی است.
در کنار مدیریت مصرف آب، اصلاح الگوی کشت، استفاده از روش‌های نوین آبیاری و انتقال بخشی از کشت به دیمزارها، موجب شده تولیدات کشاورزی با وجود کاهش منابع، همچنان پایدار باقی بماند. با این حال لازم است برخی محصولات آب‌بر از مسیر واردات تامین شوند تا فشار بر منابع داخلی کاهش یابد و امنیت غذایی کشور حفظ شود. بهره‌گیری از پساب در صنایع و مدیریت فشار شبکه آب شهری، بخشی از تدابیر در افق میان‌مدت برای کاهش آسیب ناشی از ناترازی آب محسوب می‌شوند، اما این سیاست‌ها در صورت عدم شفافیت و اطلاع‌رسانی به مردم و فعالان اقتصادی، کارآیی لازم را نخواهند داشت. شفافیت در ارائه اطلاعات، پیش‌بینی صحیح بارش‌ها، کنترل برداشت از منابع زیرزمینی و اطلاع‌رسانی به کشاورزان و صنایع، پایه‌های اصلی مدیریت بحران آبی کشور را شکل می‌دهند. همچنین اتخاذ برنامه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت می‌تواند تا حدی بر گذر از شرایط فعلی کمک کند.
پاییز کم‌بارش
عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب کشور، در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد»، با اشاره به وضعیت منابع آبی کشور در پاییز، از قطعی بودن ناترازی آب در فصل پیش‌رو خبر داد و گفت: تمامی پیش‌بینی‌های ملی و بین‌المللی از جمله گزارش‌های سازمان هواشناسی حاکی از آن است که پاییز پیش‌رو کم‌بارش خواهد بود.به گفته او، پیش‌بینی‌های مربوط به زمستان هنوز نهایی نشده و آنچه اکنون درباره وضعیت بارش‌ها مطرح میشود صرفا مربوط به پاییز است. بزرگ‌زاده تاکید کرد که کشور در حال حاضر با پیامدهای پنج سال خشکسالی متوالی مواجه است و برای مدیریت شرایط ناترازی آب، مجموعه‌ای از تمهیدات بین‌بخشی در حال اجراست. بزرگ زاده تاکید دارد که سازمان مدیریت منابع آب کشور با همکاری وزارت جهاد کشاورزی جلسه‌هایی برگزار کرده و بر اساس توافق‌های انجام‌شده، مقرر شده است که در مناطقی که کشت دیم انجام میشود، به کشاورزان اطلاع داده شود که از شخم زدن زمین‌ها و بذرپاشی در پاییز خودداری کنند؛ چراکه منابع آبی برای کشاورزی دیمی در این فصل وجود ندارد.
تعیین الگوی کشت با توجه به منابع
به گفته سخنگوی صنعت آب، برای کشت زراعی آبی نیز حجم مجاز برداشت آب در هر منطقه به‌صورت دقیق مشخص شده است. او در این باره گفت: سازمان مدیریت منابع آب کشور سهم هر دشت، حوضه آبریز و چشمه زیر سد را به تفکیک در اختیار جهاد کشاورزی قرار داده تا بر اساس آن، الگوی کشت مناسب به کشاورزان اعلام شود. به این ترتیب، برنامه‌ریزی کشت پاییزه در بخش زراعی نیز بر مبنای توان واقعی منابع آب تنظیم خواهد شد تا از تشدید ناترازی جلوگیری شود. بزرگ‌زاده در ادامه افزود: تقریبا تمامی استان‌های کشور به‌جز تعداد محدودی از استان‌های شمالی با چالش کم‌آبی مواجه هستند و می‌توان گفت بیش از ۸۰ درصد از پهنه ایران در پاییز با وضعیت جدی کمبود آب روبه‌رو خواهد بود.
فشار بر شبکه
سخنگوی صنعت آب کشور در توضیح وضعیت شبکه توزیع آب شهری گفت: با وجود تلاش برای مدیریت عرضه، در ماه‌های پیش‌رو افت فشار آب مشابه تابستان ادامه خواهد داشت. به همین دلیل لازم است ساختمان‌های مسکونی و اداری به پمپ و مخزن ذخیره آب مجهز شوند تا در ساعات اوج مصرف با قطعی یا افت فشار مواجه نشوند. برخی کارشناسان معتقدند افزایش استفاده از پمپ، ضمن آسیب به شبکه، موجب افزایش مصرف میشود؛ اما به گفته بزرگ زاده، سازمان مدیریت منابع آب قادر است با تنظیم فشار در سمت عرضه، از بروز این مشکلات جلوگیری کند. به بیان دیگر، هرچند مکش از سوی مصرف‌کننده افزایش می‌یابد، اما تنظیم فشار از سوی عرضه‌کننده می‌تواند توازن شبکه را حفظ کند.
به گفته سخنگوی صنعت آب، در بخش صنعت نیز سیاست اصلی، افزایش استفاده از آب نامتعارف یا همان پساب است. او توضیح داد که صنایع موظف شده‌اند برای تامین آب مورد نیاز خود از پساب تصفیه‌شده استفاده کنند؛ اما از آن‌جا که برخی واحدهای صنعتی در گذشته زیرساخت لازم برای استفاده از پساب را نداشته‌اند، امکان جایگزینی فوری وجود ندارد. به همین دلیل، سازمان مدیریت منابع آب تلاش می‌کند تا در کوتاه‌مدت نیاز این صنایع را از مسیرهای دیگر تامین کند و همزمان زمینه استفاده پایدار از پساب را فراهم سازد.
ذخیره 13 درصدی سدهای تهران
بزرگ‌زاده با اشاره به وضعیت سدهای کشور گفت: در حال حاضر تنها ۱۳ درصد از ظرفیت سدهای استان تهران پر است و به‌طور میانگین حدود ۳۴ درصد از سدهای کشور پرشدگی دارند. این ارقام به‌خوبی نشان می‌دهد که بخش عمده ظرفیت ذخیره آب کشور در وضعیت بحرانی قرار دارد و اتکا به بارش‌های احتمالی پاییز واقع‌بینانه نیست. او بیان کرد که مدیریت مصرف، نصب تجهیزات کاهنده مصرف مانند هواده‌ها و اصلاح الگوی آبیاری در بخش کشاورزی از جمله اقداماتی است که باید با جدیت ادامه یابد.سخنگوی صنعت آب کشور در پایان تاکید کرد که در برنامه‌ریزی فعلی هیچ حسابی روی بارش موثر در پاییز باز نشده و فقط استان‌های شمالی کشور ممکن است تا حدودی از شرایط بهتری برخوردار باشند.
کاهش ۴۵ درصدی بارش سالانه
جمال محمدولی سامانی، عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس، در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» با تایید پیش‌بینی‌های مربوط به پاییز کم‌بارش گفت: کم‌بارشی واقعیتی است که خارج از کنترل مدیران است و هیچ نشانه‌ای از تغییر این وضعیت تا پایان آبان وجود ندارد. او یادآور شد که سال گذشته کشور با حدود ۴۵ تا ۵۰ درصد کاهش بارش مواجه بود و میزان بارندگی از ابتدای مهر سال گذشته تا پایان شهریور امسال تنها به حدود ۱۵۰ میلی‌متر رسید، درحالی‌که میانگین سالانه بلندمدت در کشور نزدیک به ۲۳۰ میلی‌متر بوده است. به گفته او، این رقم نه تنها کمتر از میانگین تاریخی بلکه نزدیک به پایین‌ترین میزان ثبت شده در سال‌های اخیر است. به گفته این استاد دانشگاه، در حال حاضر، به جز نواحی شمالی و بخش‌هایی از شمال غرب، میزان بارش در کشور تقریبا صفر بوده و پیش‌بینی‌ها نیز حاکی از آن است که تا پایان آبان بارندگی موثری رخ نخواهد داد.
به باور سامانی، این شرایط نشان می‌دهد که کشور وارد مرحله‌ای از خشکسالی شده که آثار آن در بخش‌های کشاورزی و منابع زیرزمینی به صورت مستقیم قابل مشاهده است. بخش کشاورزی نخستین بخشی است که از تداوم خشکسالی آسیب می‌بیند و در این شرایط، دولت از مسیرهای قانونی برای جبران خسارت‌ها وارد عمل میشود. او در ادامه گفت: وزارت جهاد کشاورزی موظف است خسارت‌های ناشی از کم‌آبی را به کشاورزان پرداخت کند و این پرداخت‌ها با استناد به ماده ۱۲ قانون مدیریت بحران و ماده 10 قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی صورت می‌گیرد؛ ماده‌هایی که دولت را مکلف می‌کند در صورت بروز بحران‌هایی مانند زلزله یا خشکسالی، از محل بودجه ویژه به آسیب‌دیدگان کمک کند. سامانی تاکید کرد که مشکل اصلی مدیریت آب در کشور نه فقط کمبود بارش بلکه به نحوه و مدیریت بهره‌برداری از منابع موجود نیز مرتبط میشود.
او افزود: بر اساس اصول علمی، حداکثر ۴۰ درصد از منابع آب تجدیدپذیر باید مورد استفاده قرار گیرد تا پایداری اکولوژیک حفظ شود، درحالی‌که در ایران این رقم به حدود ۸۸ درصد رسیده و در برخی مناطق به بیش از 100 درصد هم رسیده است. چنین سطحی از برداشت، تعادل طبیعی را برهم زده و آسیب‌پذیری کشور را در برابر خشکسالی‌های متوالی افزایش داده است. سامانی با اشاره به سهم بخش‌های مختلف اقتصاد از مصرف آب توضیح داد: حدود ۸۰میلیارد مترمکعب از آب مصرفی کشور به بخش کشاورزی اختصاص دارد که اغلب مربوط به زراعت آبی است. همچنین حدود 2میلیارد مترمکعب آب در بخش صنعت مصرف میشود و هشت‌میلیارد مترمکعب دیگر به مصارف شرب اختصاص دارد.
او تاکید کرد که تامین آب شرب باید در اولویت مطلق قرار گیرد و نیاز بخش صنعت نیز متناسب با ظرفیت تولیدی مناطق مدیریت شود. سامانی در ادامه گفت: کشور نزدیک به سی سال است در مسیر ناپایداری منابع آب حرکت می‌کند و برای خروج از این وضعیت، اصلاح ساختار تصمیم‌گیری ضروری است. به باور او، بخشی از فشار بر منابع داخلی می‌تواند از طریق افزایش بهره‌وری، مدیریت تقاضا، واردات هدفمند محصولات آب‌بر و کاهش کشت محصولات آب‌بر کاهش یابد، چراکه این محصولات تحت‌تاثیر تحریم‌ها نیستند و امکان تامین آنها از مسیرهای تجاری متعارف وجود دارد.
هیچ کشاورزی خسارت نگرفت
پژمان اعلایی، مدیرکل دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس، در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» درباره پرداخت خسارت به کشاورزان توضیح داد: در سال گذشته هیچ کشاورزی از دولت خسارت دریافت نکرده، زیرا بودجه اختصاص‌یافته برای مدیریت بحران محدود بود و نوبت به کشاورزان نرسید. او همچنین به وضعیت بیمه کشاورزی اشاره کرد و گفت که با توجه به شدت خشکسالی، میزان حق‌بیمه‌ها به شدت افزایش یافته و بسیاری از کشاورزان توان پرداخت آن را ندارند. به گفته اعلایی، این شرایط، کشاورزان را در معرض ریسک مالی بیشتری قرار داده و حمایت دولت ناکافی باقی مانده است.
کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی
مجید آنجفی، معاون امور زراعت وزارت جهاد کشاورزی، در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» درباره وضعیت بارش‌ها و برنامه‌های این وزارتخانه برای مدیریت کم‌آبی توضیح داد: بر اساس گزارش‌های سازمان هواشناسی، 45روز نخست پاییز در سراسر کشور، از نظر بارندگی شرایط مطلوبی نخواهد داشت، اما از نیمه دوم آبان‌ماه به بعد، بارش‌ها در سطح نرمال و حتی بالاتر از نرمال پیش‌بینی میشود. او در ادامه گفت: با توجه به این پیش‌بینی‌ها، به کشاورزان توصیه شده است زمان کشت دیم خود را حدود دو هفته به تعویق بیندازند تا آغاز فعالیت زراعی همزمان با شروع بارندگی‌های موثر باشد و عملکرد محصولات افزایش یابد. آنجفی افزود هدف از این تغییر زمانی آن است که بذر در زمین خشک باقی نماند و از آسیب ناشی از فرسایش بادی، تغذیه پرندگان و خسارت حشرات در امان بماند. به همین دلیل، در مناطق سردسیر نیز توصیه شده است که کشاورزان کشت را با تاخیر آغاز کنند تا بهره‌وری زراعت افزایش یابد.
او با اشاره به وضعیت مصرف آب در بخش کشاورزی گفت: درحالی‌که در سال‌های گذشته سهم این بخش از منابع آبی کشور حدود هفتاد تا هشتاد‌میلیارد مترمکعب بود، امسال بر اساس اعلام رسمی وزارت نیرو این رقم به پنجاه و یک‌میلیارد مترمکعب کاهش یافته است. با وجود این کاهش، تولیدات کشاورزی کشور کاهش نداشته و در بسیاری از محصولات رشد نیز مشاهده شده است. به بیان این مقام مسوول، پایداری تولید در این شرایط نتیجه مجموعه‌ای از اصلاحات در الگوی کشت و به‌کارگیری روش‌های نوین آبیاری است. بخشی از تولید از اراضی آبی به دیمزارها منتقل شده تا بدون نیاز به آبیاری مستقیم و تنها با استفاده از نزولات جوی انجام شود.
او توضیح داد که در دیمزارها تنوع کشت افزایش یافته و محصولات جدیدی مانند حبوبات، دانه‌های روغنی و گیاهان علوفه‌ای مقاوم به خشکی جایگزین شده است تا بهره‌وری افزایش یابد و وابستگی به منابع آبی کاهش پیدا کند. در اراضی آبی نیز روش‌های آبیاری نوین مانند استفاده از نوار تیپ توسعه‌یافته و بهره‌وری آب از حدود سی درصد به بیش از نود درصد رسیده است. همچنین بخش قابل‌توجهی از محصولات پرمصرف آبی مانند سبزیجات و صیفی‌جات از فضای باز به کشت گلخانه‌ای منتقل شده و در حال حاضر نزدیک به هفتاد درصد خیار و بخش زیادی از گوجه‌فرنگی کشور در گلخانه‌ها تولید میشود. آنجفی همچنین به تغییر نظام کشت برخی محصولات اشاره کرده و گفت: کشت چغندرقند که پیش‌تر بهاره و بسیار آب‌بر بود، به کشت پاییزه تبدیل شده تا از نزولات زمستانی و بهاری برای رشد محصول استفاده شود و نیاز به آبیاری مصنوعی کاهش یابد.
او درباره بیمه محصولات کشاورزی و پرداخت خسارت‌ها گفت: همه محصولات تحت پوشش بیمه اجباری قرار دارند و در صورت خسارت ناشی از خشکسالی یا سرمازدگی، جبران خسارت بر اساس ضوابط بیمه انجام میشود. علاوه بر این، طبق ماده دوازده قانون مدیریت بحران، در صورت بروز خشکسالی شدید، وزارت جهاد کشاورزی گزارش خسارت‌ها را برای بررسی و تصویب اعتبار به دولت و ستاد بحران کشور ارسال می‌کند، هرچند تخصیص بودجه در این زمینه به تصمیم دولت وابسته است. آنجفی در پایان بیان کرد: وزارت جهاد کشاورزی برنامه‌ای برای افزایش واردات محصولات کشاورزی ندارد و تمرکز خود را بر اصلاح الگوی کشت، توسعه کشت دیم، استفاده از روش‌های نوین آبیاری و بهره‌گیری از ارقام مقاوم به خشکی قرار داده است. او تاکید کرد که مدیریت منابع آب در اختیار وزارت نیرو است و بخش کشاورزی بر اساس حجم آبی که در هر سال تخصیص می‌یابد، برنامه‌ریزی می‌کند تا ضمن حفظ تولید، پایداری منابع آبی کشور نیز تضمین شود.
کاهش منابع آب زیرزمینی
آرش آذرانفر، کارشناس حوزه آب، در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» با اشاره به وضعیت نگران‌کننده منابع آبی کشور گفت: شرایط کنونی نشان می‌دهد که ایران در آستانه دوره‌ای بحرانی از نظر تامین آب قرار گرفته و برای مدیریت این وضعیت، باید برداشت از منابع زیرزمینی به‌شدت کنترل شود. آذرانفر ادامه داد: میزان بارش‌های پایین به‌ویژه در نیمه نخست پاییز می‌تواند توزیع مکانی نامتوازنی از منابع آبی در کشور ایجاد کند؛ به‌گونه‌ای که برخی مناطق با کمبود شدید آب و برخی دیگر با وضعیت نسبتا مطلوب‌تری روبه‌رو شوند. او تاکید کرد اگر قرار است آب موجود پاسخ‌گوی جمعیت و نیازهای کشور باشد، باید مصارف دیگر به‌ویژه در بخش کشاورزی به‌طور جدی کنترل شود. به گفته او، در شرایط فعلی، ادامه کشت‌های دوم منطقی نیست و لازم است آب ذخیره‌شده در سدها برای مصارف حیاتی مانند شرب و تامین نیازهای شهری اختصاص یابد.
این کارشناس حوزه آب با اشاره به ریشه‌های مدیریتی بحران کنونی بیان کرد: بی‌توجهی به وضعیت آب‌های زیرزمینی و برداشت بی‌رویه از آنها طی سال‌های گذشته، کلید اصلی ناکامی مدیریت منابع آب در ایران بوده است. او توضیح داد: اشتباه مدیریتی تنها به نهادهای متولی آب محدود نمی‌شود، بلکه در بخش‌های مصرف‌کننده نیز نوعی بی‌توجهی ساختاری دیده میشود. در برنامه‌ریزی‌های اصولی، آب‌های زیرزمینی به‌عنوان یک ذخیره استراتژیک در نظر گرفته میشود تا در دوره‌های خشکسالی، کشور بتواند از آن بهره گیرد. با این حال، استفاده بی‌رویه و آلودگی این منابع در دهه‌های اخیر موجب شده که نه‌تنها امکان استفاده از آنها در دوره‌های خشکسالی وجود نداشته باشد، بلکه بار مضاعفی نیز بر منابع آب سطحی وارد شود.
او برای توضیح تبعات این سیاست نادرست، به نمونه تهران اشاره کرد و گفت: در بسیاری از مناطق، از جمله پایتخت، آلودگی آب‌های زیرزمینی سبب شده سیاست تامین آب از منابع سطحی دنبال شود؛ اقدامی که در ظاهر درست به نظر می‌رسد اما در عمل، کشور را در زمان بروز خشکسالی‌های متوالی با چالش جدی مواجه می‌کند، زیرا منبع جایگزینی برای جبران کمبود آب در دسترس نخواهد بود. آذرانفر افزود: اگر سیاست‌های مدیریتی گذشته ادامه یابد، در دوره‌های خشک آینده با بحران‌های شدیدتری روبه‌رو خواهیم شد، چراکه بخش مهمی از ظرفیت طبیعی کشور برای ذخیره و جبران آب از بین رفته است. او همچنین یادآور شد که پیش‌بینی دقیق شرایط اقلیمی و آبی کشور نیازمند دسترسی به داده‌های تخصصی وزارت نیرو است و تا زمانی که این اطلاعات به‌صورت شفاف و عمومی منتشر نشود، کارشناسان مستقل نمی‌توانند تحلیل جامعی از وضعیت آینده ارائه دهند.
بنابراین، به نظر می‌رسد که بحران آب فراتر از کمبود بارش است و ریشه در تصمیم‌های مدیریت منابع طی دهه‌های گذشته دارد. استفاده بی‌رویه از آب زیرزمینی و عدم شفافیت اطلاعات، کشور را در معرض خطر جدی قرار داده است. اصلاح الگوی کشت، بهره‌وری آب در بخش زراعی و تامین بخشی از نیازهای آب‌بر از مسیر واردات، ضروری‌ترین اقدامات برای کاهش فشار بر منابع داخلی و حفظ امنیت غذایی کشور هستند.
