بوم‌شناسی صنعتی؛ رویکردی برای گذار از توسعه آلاینده
یک سیستم بوم‌شناسی صنعتی از جریان انرژی و مواد که دارای چندین لایه است پیروی می‌کند؛ به‌گونه‌ای‌که در این فرآیندها پسماندهای یک بخش از زیست‌بوم صنعتی، به‌عنوان ماده خام توسط بخش دیگر به مصرف می‌رسد که در نتیجه این فرآیند حداکثر کارآیی استفاده از انرژی و مواد حاصل می‌شود. ازآنجاکه به پسماندها، پساب‌ها و محصولات استفاده‌شده به‌عنوان یک ماده اولیه در سیستم صنعتی نگاه می‌شود، لذا در رویکرد بوم‌شناسی صنعتی به چنین موادی به‌عنوان بخشی از یک سیستم کلان‌تر نگاه می‌شود که باید از یک چرخه کامل از مرحله ساخت، استفاده و دفع برخوردار باشند.
زیست‌بوم‌های صنعتی دارای کلیه مولفه‌های تولید، فرآوری و مصرف هستند. زیست‌بوم صنعتی دارای چندین جزء مشخص است که می‌توان آنها را به صورت ۱) تولیدکنندگان مواد اولیه ۲) منبع یا منابع تامین انرژی ۳) بخش فرآوری و ساخت مواد ۴) بخش فرآوری پسماند و ۵) بخش مصرف‌کننده طبقه‌بندی کرد. در یک سیستم صنعتی کامل که با بهترین شیوه بوم‌شناسی صنعتی فعالیت می‌کند، جریان مواد در مسیر‌های مختلف برقرار است. هر کدام از اجزای تشکیل‌دهنده این سیستم به‌نحوی تکامل پیدا می‌کنند تا کارآیی سیستم را در مصرف مواد اولیه و انرژی بالا ببرند. تولیدکنندگان اولیه مواد خام و تولیدکنندگان انرژی در ارتباط تنگاتنگ با یکدیگر هستند؛ زیرا هم مواد و هم انرژی برای استمرار فعالیت زیست‌بوم صنعتی مورد نیاز هستند. تولیدکننده مواد اولیه ممکن است شامل یک یا چندین بنگاه باشند که مواد اولیه را برای ادامه فعالیت زیست‌بوم صنعتی تولید می‌کنند.
عموما، در یک زیست‌بوم صنعتی واقعی، بخش زیادی از مواد فرآوری شده توسط سیستم را مواد اولیه یا مواد خام تشکیل می‌دهد. در برخی موارد، مواد اولیه بازیافتی بخش زیادی از مواد اولیه را تشکیل می‌دهند. شهرک صنعتی کالوندبرگ دانمارک، معروف‌ترین زیست‌بوم صنعتی در جهان است. شهرک صنعتی کالوندبرگ به صورت هم‌زمان و بدون این‌که برنامه‌ریزی برای ایجاد زیست‌بوم صنعتی برای آن پیش‌بینی شده باشد، توسعه‌یافته است. انرژی این زیست‌بوم صنعتی از دو منبع اصلی تامین می‌شود که شامل نیروگاه برق زغال‌سنگ ۱۵۰۰ مگاواتی ASNAES و مجتمع پالایشگاه نفت استات اویل با ظرفیت ۵-۴میلیون تن در سال است که هرکدام از آنها در دانمارک در نوع خود بزرگ‌ترین محسوب می‌شوند.
نیروگاه برق بخار تولید شده از فرآیند را به پالایشگاه نفت می‌فروشد و در مقابل از آن سوخت گاز و آب خنک خریداری می‌کند. گوگرد حاصل از پالایش نفت خام به کارخانه اسید سولفوریک کمیرا منتقل می‌شود. حرارت حاصل از دو تولید کننده انرژی برای گرم کردن خانه‌ها و واحدهای تجاری و همچنین تامین حرارت گلخانه‌ها و مزرعه پرورش ماهی مورد استفاده قرار می‌گیرد. بخار حاصل از نیروگاه برق نیز توسط کارخانه داروسازی ۲میلیارد دلاری نورودیسک مورد استفاده قرار می‌گیرد. این شرکت آنزیم صنعتی تولید می‌کند و حدود ۴۰ درصد انسولین دنیا نیز توسط این شرکت تولید می‌شود. این کارخانه لجن‌زیستی تولید می‌کند که در اراضی کشاورزی پیرامون به صورت کود مایع و خشک مورد استفاده قرار می‌گیرد. سولفات کلسیم تولید شده حاصل از خرد کردن گچ نیروگاه برق توسط شرکت جی‌پروگ برای تولید گچ تخته سیاه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در حال حاضر در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، توسعه صنعتی و گذار از اقتصاد سنتی به اقتصاد صنعتی پایدار به عنوان یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های بسیاری از کشورهای در حال توسعه قلمداد می‌شود. اما باید توجه کرد که فرآیند صنعتی شدن از یک‌سو به‌دلیل استفاده گسترده از انرژی و منابع تجدید پذیر و غیر قابل تجدید، باعث کمیابی آنها شده و از سوی دیگر با انتشار طیف گسترده‌ای از محصولات و پسماندهای شیمیایی خطرناک که عمدتا برای طبیعت و زیست‌مندان ناشناخته است، باعث بروز انواع آلودگی‌های محیط زیستی می‌شوند.
انتشار سالانه حجم گسترده‌ای از پسماندها و مواد شیمیایی خطرناک به محیط زیست، رویارویی و مدیریت اصولی این مواد را در کانون توجه برنامه‌ریزان محیط زیست قرار داده که به دنبال آن روش‌ها و فناوری‌های متعددی برای مدیریت این پسماندها بسط و توسعه‌یافته است.
جمهوری اسلامی ایران نیز مانند بسیاری از کشورهای در حال توسعه از این قاعده مستثنی نیست و آلودگی‌های محیط زیستی ناشی از فعالیت‌های صنعتی، به‌ویژه در چند دهه اخیر، معضلات و مخاطرات محیط زیستی متعددی را درکشور رقم زده است. پر واضح است که جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان یک کشور در حال گذار، توسعه صنعتی را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین راهبردها و سیاست‌های خود در کانون توجه قرار داده و در خلال سال‌های گذشته اقدامات متعددی برای توسعه این بخش به اجرا درآورده است و شواهد موجود نیز از توسعه بیشتر این بخش در آینده حکایت دارد. بدون شک، این فرآیندها، هزینه‌های زیادی را به‌صورت بروز انواع مخاطرات و آلودگی‌ها، بر محیط زیست تحمیل می‌کند.
به همین دلیل باید رویکردهای نوینی را برای بهره‌برداری از مواد خام و انرژی و مدیریت پسماندها در دستور کار قرار داد تا از این طریق هم از منابع محدود انرژی و مواد خام به‌صورت بهینه استفاده کرد و هم از طریق بازیابی ضایعات انرژی و پسماندها از انتشار آنها در محیط زیست جلوگیری کرد. لذا نهادینه کردن رویکرد بوم‌شناسی صنعتی و اشاعه آن در کشور با توجه به شتاب فزاینده توسعه بخش صنعت، به‌ویژه صنایع پتروشیمی در کشور باید مورد توجه برنامه‌ریزان بخش صنعت کشور قرار گیرد و به‌عنوان پیش‌شرط مکان‌یابی فعالیت‌های صنعتی در کشور مورد استفاده قرار گیرد.
پژوهشگر محیط زیست و آمایش سرزمین
