آیا انحصار تنها راه حمایت از تولید داخل است؟
لوازم‌خانگی در مسیر خودروسازی؟
فرشته رضایی: حمایت از تولید داخلی از سیاست‌های دهه‌های اخیر کشور است؛ از خودروسازی گرفته تا بسیاری از صنایع دیگر چون لوازم خانگی رد پای حمایت دولتی دیده می‌شود. با این حال واقعیت‌های بازار نشان می‌دهد حمایت از تولید داخلی با روایتِ دولتی نه به نفع بخش تولید است نه مصرف‌کننده. در واقع وقتی بازار غیررقابتی باشد نه صنعت رشد می‌کند نه کیفیت و رضایت از آن. در بخش لوازم خانگی نیز در حال حاضر بازار در انحصار چند برند داخلی است و واردات رسمی تقریبا متوقف شده است.
بعد از 5 سال حمایت، اکنون نه قیمت‌ها کاهش یافته و نه کیفیت آن‌چنان که وعده داده می‌شد، بالا رفته است. با این حال دولت همچنان از «رشد تولید داخلی» سخن می‌گوید، اما کارشناسان می‌گویند حذف رقابت، بزرگ‌ترین ضربه به تولیدکنندگان داخلی است.در کشورهای صنعتی مانند آلمان، کره یا ژاپن، واردات و رقابت آزاد، ابزاری برای ارتقای کیفیت است. اما در ایران حمایت‌ها بیشتر به شکل ممنوعیت و محدودیت جلوه کرده است. بازار لوازم خانگی نمونه‌ای روشن از سیاست حمایتی ناکارآمد است؛ سیاستی که قرار بود تولید ملی را تقویت کند، اما در عمل به کاهش کیفیت و حق انتخاب مصرف‌کننده، افزایش قیمت‌ها و افت اعتماد عمومی منجر شده است.
شاخص‌های فراموش‌شده کیفیت
وزارت صمت معتقد است حمایت‌ها از صنعت لوازم خانگی باعث رونق تولید و رشد 10 درصدی آن شده است. به نحوی که بخشی از محصولات آماده صادرات به دیگر کشورهاست. از دید آنان روند تولید کالای ایرانی در ایران به حدی رسیده است که به کیفیت +A از نظر مصرف انرژی برسند و صادرات خود را افزایش دهند.
اگر چه پیش از این سازمان ملی استاندارد ایران سنجش شاخص‌های کیفیت کالا را برای بسیاری از بخش‌های تولید انجام می‌داد، اما دو سال است که چنین گزارشی منتشر نمی‌شود و آخرین آن مربوط به سال 1401 است که میزان رضایت مصرف‌کنندگان از وسایل خانگی اصلی در خوشه دوم رضایت قرار داشته‌است. با این حال این نظرسنجی کلی بوده و فاقد بررسی‌های مقایسه‌ای بین تولیدات داخلی و خارجی و میزان رضایت مصرف‌کننده از کالاهای مشابه است.این در حالی است که هر سال رویدادی به نام «جایزه ملی کیفیت ایران» هم برگزار می‌شود تا به روند افزایش کیفیت محصولات داخلی کمک کند. اما آنچه مصرف‌کنندگان عنوان می‌کنند چنین نیست و بسیاری از آنان خرید کالاهای خارجی قاچاق را با سختی به خرید کالای ایرانی با انواع تخفیفات و جشنواره‌ها ترجیح می‌دهند. چنان‌که آمار انجمن لوازم خانگی نشان می‌دهد حدود ۳۰ درصد لوازم خانگی در کشور به صورت غیررسمی وارد می‌شوند و این نشان از تقاضای بالا برای خرید این کالاها دارد.
همچنین بر پایه آمارهای ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز، حجم قاچاق لوازم خانگی در سال ۱۴۰۲ حدود 2میلیارد دلار برآورد شده است. برخی گزارش‌ها نیز نشان می‌دهد که دست‌کم یک‌سوم کالاهای موجود در بازار لوازم خانگی ایران از طریق قاچاق وارد شده‌اند. با وجود این، اگر کالاهای لوازم خانگی در 5 سال اخیر کیفی شده‌اند، تا حدی که قابلیت صادرات را دارند، بنابراین اکنون زمان آن رسیده است که این انحصار برداشته شود و کالاهای خارجی برای رقابتی کردن به طور رسمی وارد بازار داخل شوند.چندی پیش نیز رئیس سازمان ملی استاندارد عنوان کرده بود که 70 قلم کالای ایرانی هنوز علامت استاندارد ندارند؛ اما در حال فعالیت و تولید هستند. این موضوع نشان می‌دهد موضوع نظارت بر کیفیت بیش از آنچه در برنامه‌های وزارت صمت دنبال می‌شود، نیازمند بازنگری است.
سال گذشته محمدحسین اسلامیان، نایب رئیس اتحادیه فروشندگان لوازم‌خانگی، در گفت‌وگو با یک رسانه اعلام کرده بود: «ما امروز لباسشویی‌ای را که تکنولوژی آن وارداتی است، با کیفیت به‌مراتب پایین‌تری از نمونه اصلی مونتاژ می‌کنیم؛ اما قیمت آن از قیمت جهانی کالای مورد نظر بالاتر است. وقتی در یک کشور، برند ایرانی را با کیفیت پایین‌تر و قیمت دوبرابری در کنار برند کره‌ای و آلمانی قرار دهیم، موفق نمی‌شویم.» بسیاری از مصرف‌کنندگان در حالی اقدام به خرید کالاهای خارجی می‌کنند که یکی از معایب آنها دسترسی سخت به قطعات یدکی به دلیل تحریم‌ها و قیمت اولیه بالاتر است.
تولید 22میلیون دستگاه در داخل
تحلیلگران پیشنهاد می‌کنند که تمرکز بر استانداردسازی، بهبود خدمات پس از فروش و حمایت از نوآوری ضروری است تا از مرگ تدریجی صنعت داخلی جلوگیری شود؛ چرا که بدون اصلاحات ساختاری، این نارضایتی می‌تواند به کاهش سهم بازار و افزایش واردات قاچاق منجر شود.در این زمینه نظر ابراهیم شیخ معاون صنایع وزیر صنعت، معدن و تجارت با اشاره به رشد تولید داخلی در صنعت لوازم خانگی گفت: هم‌اکنون بیش از ۹۰درصد نیاز بازار کشور از محل تولید داخل تامین می‌شود و در سال‌های اخیر، شاخص‌های کیفیت و رضایت مصرف‌کننده بهبود یافته است.شیخ معتقد است: تنها بین دو تا سه‌میلیون دستگاه از طریق واردات به کشور می‌آید. این در حالی است که ظرفیت تولید داخل به حدود ۲۲میلیون دستگاه در سال رسیده است.او در خصوص داخلی‌سازی قطعات کالاهای ایرانی افزود: در سال‌های گذشته عمق داخلی‌سازی از حدود ۳۰ درصد به بیش از ۶۰ درصد رسیده است. این به آن معناست که بخش قابل‌توجهی از قطعات و مواد اولیه لوازم خانگی در داخل کشور تولید می‌شود و وابستگی به واردات کاهش یافته است.
معاون صنایع وزیر صمت گفت: در کنار تامین بازار داخل، توانسته‌ایم صادرات لوازم خانگی را نیز افزایش دهیم. بر اساس آمارها، حدود ۲۰۰میلیون دلار صادرات در این حوزه انجام شده است. در حال حاضر بیش از هزار و ششصد واحد تولیدی در کشور در حوزه لوازم خانگی فعال هستند. ما موفق شدیم چندین برند بزرگ و شناخته‌شده داخلی در این صنعت ایجاد کنیم و تنوع محصولات نیز به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافته است. امروز ده‌ها نوع لوازم خانگی کوچک و بزرگ، از اتوی ایستاده گرفته تا بخاری‌های هوشمند و مدل‌های جدید یخچال‌فریزر، در داخل کشور تولید می‌شود. به‌روزرسانی مدل‌ها و افزایش تنوع، از اهداف اصلی ما در سال‌های اخیر بوده و این روند با سرعت خوبی ادامه دارد.
این مقام وزارت صمت در ادامه با اشاره به اهمیت خدمات پس از فروش گفت: یکی از شاخص‌هایی که در این سال‌ها رشد چشم‌گیری داشته، رضایت مشتریان از خدمات پس از فروش است. طبق ارزیابی‌های وزارت صمت، سطح رضایت از این خدمات به حدود ۸۰ درصد رسیده است. این عدد در مقایسه با پنج سال گذشته بهبود قابل‌توجهی را نشان می‌دهد. البته نمی‌خواهیم بگوییم به تمام اهداف خود رسیده‌ایم، اما به‌طور کلی از مسیر حرکت صنعت لوازم خانگی رضایت داریم و معتقدیم بخش قابل‌توجهی از اهداف محقق شده است.
مقایسه کیفیت و قیمت با برندهای خارجی
ابراهیم شیخ در پاسخ به پرسشی درباره مقایسه کیفیت لوازم خانگی داخلی با برندهای خارجی گفت: باید توجه داشت که مقایسه کیفیت، یک بحث عمومی نیست و لازم است کالا به کالا بررسی شود. اما در مجموع، محصولات ایرانی از نظر کیفیت در مسیر رشد قرار دارند و فاصله آنها با برندهای مطرح خارجی در حال کاهش است. او درباره تفاوت قیمت‌ها نیز توضیح داد: در حال حاضر، قیمت یک یخچال ساید ایرانی زیر ۱۰۰میلیون تومان است، درحالی‌که مدل‌های مشابه خارجی بین ۱۵۰ تا ۱۸۰میلیون تومان قیمت دارند. این نشان می‌دهد که کالای ایرانی علاوه بر کیفیت قابل‌قبول، از مزیت قیمتی هم برخوردار است.
معاون وزیر صمت تاکید کرد: اگر بخواهیم صنعت لوازم خانگی را با سایر صنایع مانند خودروسازی مقایسه کنیم، بدون تردید در این بخش موفق‌تر بوده‌ایم. در حوزه‌هایی مثل صنایع سنگین، این سطح از رشد و توسعه برند کمتر دیده می‌شود. اما صنعت لوازم خانگی توانسته در یک بازه پنج‌ساله مسیر رشد و رقابت‌پذیری را طی کند. او با بیان اینکه وزارت صمت به‌طور مستمر نظرسنجی‌هایی از مصرف‌کنندگان انجام می‌دهد، گفت: بر اساس آخرین نتایج، رضایت از خدمات پس از فروش و بهبود کیفیت نسبت به سال‌های ابتدایی طرح حمایت از تولید، رشد قابل‌توجهی داشته است.
انحصار در بازار لوازم خانگی
در ادامه یک کارشناس با انتقاد از تداوم سیاست‌های محدودکننده واردات در بازار لوازم خانگی کشور تاکید کرد که ادامه این انحصار نه‌تنها به افزایش کیفیت محصولات داخلی منجر نشده، بلکه موجب فشار بر مصرف‌کنندگان و کاهش رقابت‌پذیری تولیدکنندگان شده است.غلامرضا سلامی، در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» در ارزیابی وضعیت فعلی بازار لوازم خانگی کشور گفت: حدود پنج سال است که بازار لوازم خانگی به‌صورت انحصاری از حمایت‌های دولتی برخوردار است و واردات رسمی بسیاری از کالاهای خارجی در این حوزه ممنوع شده است. در این مدت، نه‌تنها رضایت مصرف‌کنندگان افزایش نیافته، بلکه شاهد رشد قیمت‌ها و افت رقابت در بازار بوده‌ایم. دولت مدعی است که صنعت لوازم خانگی در این سال‌ها رشد داشته و کیفیت تولیدات داخلی ارتقا یافته، اما اگر واقعا کیفیت بالا رفته باشد، دیگر دلیلی برای ممنوعیت واردات وجود ندارد. رقابت واقعی زمانی شکل می‌گیرد که مصرف‌کننده امکان مقایسه بین کالای داخلی و خارجی را داشته باشد.
سلامی با تاکید بر اینکه نبود رقابت در هر بازاری زمینه‌ساز فساد و نارضایتی مصرف‌کنندگان است، گفت: هرجا که انحصار ایجاد شود، دیر یا زود فساد هم به دنبال آن می‌آید. وقتی تولیدکننده بداند رقیبی در بازار ندارد، انگیزه‌ای برای کاهش قیمت یا افزایش کیفیت نخواهد داشت. در نهایت مصرف‌کننده مجبور است محصولی با کیفیت کمتر و قیمت بالاتر خریداری کند.
این کارشناس در ادامه تصریح کرد: در سال‌هایی که واردات آزاد بود، مردم می‌توانستند بین کالای ایرانی و خارجی انتخاب کنند. آن زمان تفاوت قیمت میان برندهای داخلی و خارجی مشخص بود و مصرف‌کننده بر اساس کیفیت یا توان مالی تصمیم می‌گرفت. اما امروز در شرایطی قرار داریم که گاهی قیمت کالای ایرانی هم‌سطح یا حتی بالاتر از نمونه‌های خارجی است؛ درحالی‌که کیفیت پایین‌تری ارائه می‌دهد. طبیعی است که چنین شرایطی باعث نارضایتی مردم شود.
رقابت؛ لازمه رشد پایدار صنعت
سلامی در ادامه گفت: هر نوع حمایت دولتی از صنایع، اگر بدون رقابت و نظارت انجام شود، در بلندمدت نتیجه معکوس خواهد داشت. او گفت: حتی اگر در کوتاه‌مدت حمایت‌های دولتی باعث شود تولیدکننده نفس بکشد یا کیفیت محصول کمی بهتر شود، در بلندمدت با حذف رقابت، انگیزه پیشرفت از بین می‌رود. تجربه نشان داده که هیچ بازاری بدون رقابت پایدار نمی‌ماند. در کشورهایی مثل آلمان، آمریکا، کره‌جنوبی یا ژاپن که خود از تولیدکنندگان مطرح لوازم خانگی هستند، واردات از سایر کشورها آزاد است. این کشورها به خوبی می‌دانند که رقابت باعث ارتقای کیفیت و کاهش قیمت می‌شود. حتی آلمان با وجود برندهای قدرتمند داخلی، اجازه ورود محصولات کره‌ای، چینی و فرانسوی را می‌دهد. در نهایت، مصرف‌کننده است که تصمیم می‌گیرد چه کالایی بخرد. این همان آزادی انتخابی است که متاسفانه در بازار ایران وجود ندارد.
سلامی در بخش دیگری از سخنانش به لزوم برقراری توازن در سیاست‌های حمایتی اشاره کرد و گفت: حمایت از تولیدکننده در ذات خود امر مثبتی است، اما نباید این حمایت به قیمت نادیده گرفتن حقوق مصرف‌کننده تمام شود. در شرایط فعلی، دولت عملا از تولیدکننده حمایت می‌کند اما مصرف‌کننده را در موقعیت ضعف قرار داده است. حمایت واقعی زمانی معنا دارد که هم تولیدکننده بتواند رشد کند و هم مصرف‌کننده حق انتخاب داشته باشد. وی افزود: در کشورهای توسعه‌یافته، حمایت‌ها معمولا به شکل تسهیلات مالی، کمک به نوسازی تجهیزات یا کاهش مالیات انجام می‌شود، نه با بستن مرزها و ممنوعیت واردات. در ایران اما، با ممنوع کردن رقابت، تنها ظاهر حمایت حفظ می‌شود؛ در حالی‌که در عمل، صنعت را از یادگیری و پیشرفت بازمی‌دارد.
تجربه‌های مشابه در بازار خودرو
این کارشناس مالی در ادامه با اشاره به شباهت وضعیت بازار لوازم خانگی با بازار خودرو اظهار کرد: همان‌طور که در صنعت خودرو شاهدیم، انحصار باعث شده کیفیت پایین بماند و قیمت‌ها افزایش یابد. در بازار لوازم خانگی نیز دقیقا همان روند تکرار می‌شود. وقتی واردات ممنوع است، تولیدکننده احساس می‌کند نیازی به رقابت ندارد. نتیجه این می‌شود که مردم با پرداخت هزینه‌های بالا، محصولی با کیفیت متوسط یا پایین دریافت می‌کنند. اگر رقابت آزاد باشد، حتی تولیدکننده داخلی هم ناچار است کیفیت را بالا ببرد و قیمت را منطقی کند تا مشتری خود را از دست ندهد. در مقابل، در فضای انحصاری، هیچ نیرویی برای بهبود وجود ندارد و این موضوع در نهایت اقتصاد کلان کشور را هم متاثر می‌کند.
سلامی در پایان گفت: هر انحصاری، پیش از هر چیز، به زیان مصرف‌کننده تمام می‌شود و دود انحصار مستقیما به چشم مردم می‌رود. از یک‌سو قیمت‌ها بالا می‌رود و از سوی دیگر، کیفیت کالاها پایین می‌ماند. اگر هدف دولت حمایت از تولید ملی است، باید با ایجاد فضای رقابتی سالم، زمینه را برای رشد واقعی صنعت فراهم کند، نه با بستن درهای بازار. زمان آن رسیده که دولت به جای تداوم ممنوعیت واردات، بر بهبود فضای کسب‌وکار، ارتقای فناوری تولید و کاهش هزینه‌های تولید تمرکز کند. رقابت، نه تهدیدی برای تولید ملی، بلکه فرصتی برای رشد پایدار و افزایش رضایت مصرف‌کننده است.
