چالش های تولید و صادرات در حوزه محصولات پلیمری بررسی شد؛
فرصت‌سوزی در صنعت پلاستیک
یکی از اصلی‌ترین چالش‌ها، وضعیت تامین مواد اولیه است. نوسان قیمت‌ها، محدودیت عرضه و اختلاف شدید میان قیمت داخلی و قیمت جهانی، فشار زیادی بر تولیدکنندگان وارد کرده و هزینه تمام‌شده محصولات را افزایش داده است. نتیجه این شرایط، کاهش توان رقابتی تولیدکنندگان ایرانی در بازارهای داخلی و خارجی است. در کنار این مساله، دسترسی محدود به ماشین‌آلات و فناوری‌های جدید نیز مانع مهم دیگری است. تحریمها و مشکلات ارزی، واردات تجهیزات مورد نیاز را دشوار کرده و بسیاری از واحدهای تولیدی امکان نوسازی خطوط تولید خود را ندارند. این موضوع باعث می‌شود رقابت با کشورهایی که از فناوری‌های مدرن استفاده می‌کنند، سخت‌تر شود.
از سوی دیگر، صادرات محصولات پلاستیکی با موانع جدی روبه‌رو است. الزام بازگشت ارز، محدودیت‌های بانکی و دشواری انجام مبادلات بین‌المللی، روند صادرات رسمی را پیچیده کرده و برخی تولیدکنندگان را به روش‌های غیررسمی سوق داده است. این در حالی است که محصولات ایرانی در کشورهایی مانند عراق، افغانستان، ترکیه و برخی کشورهای حوزه خلیج‌فارس تقاضای بالایی دارند و امکان گسترش بازار در صورت کاهش محدودیت‌ها وجود دارد. در مجموع، مجموعه‌ای از مشکلات قیمتی، ارزی، مقرراتی و محدودیت‌های فنی باعث شده است ظرفیت‌های این صنعت به‌طور کامل مورد استفاده قرار نگیرد.
عرضه مواد اولیه بالاتر از قیمت جهانی
اکبر مشهدی‌زاده، رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و فروشندگان پلاستیک و نایلون تهران، در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» درباره مشکلات واحدهای تولیدی در تامین مواد اولیه و تولید محصول نهایی توضیح داد: بسیاری از واحدهای تولیدی به‌دلیل محدودیت عرضه مواد اولیه در بورس کالا، ناچارند برخلاف مقرراتی که سقف رقابت را ۱۰درصد تعیین کرده، مواد مورد نیاز خود را با قیمت بالاتری خریداری کنند. به‌بیان دیگر، حتی واردات مواد اولیه با ارز آزاد نیز در بسیاری موارد قیمت مناسب‌تری نسبت به خرید از بورس برای تولیدکننده دارد. بعضی مواد اولیه حتی بالاتر از قیمت جهانی به واحدهای تولیدی عرضه می‌شوند. این وضعیت به‌طور مستقیم بر هزینه تولید در حوزه‌های مختلف، ازجمله بسته‌بندی، آرایشی و بهداشتی و سایر صنایع تاثیر می‌گذارد؛ به‌طوری‌که افزایش هزینه‌ها در نهایت به مصرف‌کننده آسیب وارد می‌کند. طبیعی است که اگر مواد اولیه با قیمت منطقی‌تری به دست تولیدکنندگان برسد، قیمت محصولات نهایی نیز کاهش می‌یابد.
این فعال حوزه پلاستیک با اشاره به موانع صادرات محصولات نهایی حوزه پلاستیک گفت: ظرفیت صادرات در این حوزه وجود دارد، اما در تجارت عواملی مانند کیفیت و قیمت مناسب اهمیت ویژه‌ای دارند. صنعت پلاستیک در سال‌های گذشته از نظر ماشین‌آلات پیشرفت قابل‌توجهی داشته است. با این حال، نبود تجهیزات به‌روز می‌تواند صادرات‌پذیری محصولات ایرانی را کاهش دهد. بنابراین، باید تسهیلاتی برای واردات ماشین‌آلات مدرن فراهم شود. از سوی دیگر، در کشورهای همسایه مواد اولیه با قیمت مناسب‌تری در اختیار تولیدکنندگان قرار می‌گیرد و همین موضوع قدرت رقابت‌پذیری تولیدکنندگان ایرانی را کاهش می‌دهد. همچنین، این ظرفیت وجود دارد که ایران حتی به کشورهای اروپایی صادرات داشته باشد؛ اما تحریمها مانع تحقق این هدف شده است. علاوه بر موارد فوق، محدودیت‌های ارزی، عرضه نامناسب مواد اولیه در بورس کالا و... از موانع حوزه صادرات هستند.
او در پاسخ به این پرسش که محصولات نهایی حوزه پلاستیک به کدام کشورها صادر می‌شود، اظهار کرد: در حال حاضر، ایران به کشورهایی مانند عراق، افغانستان، پاکستان، روسیه، ترکیه و کشورهای حوزه خلیج‌فارس کالا صادر می‌کند. بخش زیادی از این صادرات به‌صورت چمدانی انجام می‌شود؛ زیرا تمام هزینه‌های واحدهای تولیدی با ارز آزاد محاسبه می‌شود و پس از صادرات نیز الزام بازگشت ارز وجود دارد. به همین دلیل، تجار معمولا فروش را به‌صورت نقدی انجام می‌دهند و سپس بازرگانان کشورهای دیگر کالا را از ایران تحویل گرفته و از طریق گمرک به کشور خود وارد می‌کنند.
مشهدی‌زاده با اشاره به ضرورت اصلاح برخی سیاست‌ها در حوزه تولید پلاستیک تصریح کرد: صنعت پلاستیک روز‌به‌روز در حال پیشرفت است. بنابراین، لازم است امکانات و ماشین‌آلات موردنیاز وارد کشور شود. اگر این نوسازی انجام شود، ایران می‌تواند هزینه‌های آن را از محل صادرات همان کالاها جبران کند. از سوی دیگر، وجود قوانین پیچیده نباید مانعی برای این واردات باشد. لازم است هم واردات ماشین‌آلات انجام شود و هم تولید داخلی تقویت شود تا رقابت‌پذیری ایجاد شود. تداوم انحصار، در نهایت به صادرات آسیب می‌زند.
تولید در محاصره مواد اولیه گران و بی‌کیفیت
علی حدادی، رئیس انجمن پلیمر و پلاستیک تهران، درباره چالش‌های تولید انواع پلاستیک در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» توضیح داد: واحدهای پتروشیمی، مواد اولیه موردنیاز برای تولید محصولات نهایی پلاستیک را تامین می‌کنند. با اینکه ایران در تامین مواد اولیه این صنعت به خودکفایی رسیده، اما در تولید برخی پلیمرهایی که به آلیاژهای خاص نیاز دارند، همچنان خودکفایی کامل حاصل نشده است. همچنین در تامین بعضی افزودنی‌ها که به‌عنوان پایدارکننده مورد استفاده قرار می‌گیرند، چالش‌هایی وجود دارد. زیرا این افزودنی‌ها به‌راحتی قابل تهیه نیستند و تنها امکان واردات آنها از چین وجود دارد، درحالی‌که کیفیت نمونه‌های چینی چندان مطلوب نیست.
او با اشاره به نقش تحریمها در تامین مواد اولیه و تولید محصول نهایی گفت: تا پیش از اجرای اسنپ‌بک، مواد اولیه با قیمت مناسب در اختیار تولیدکنندگان قرار می‌گرفت، اما حالا شاید قیمت مواد اولیه مناسب باشد؛ اما این محصولات در بورس کالا با قیمت بسیار بالایی عرضه می‌شوند. از طرفی، افراد سودجو هم در افزایش قیمت مواد اولیه نقش دارند؛ زیرا این افراد در شرایطی که بازار ارز دچار التهاب شده کالا خریداری می‌کنند و سپس آن مواد اولیه را با چند برابر قیمت در اختیار تولیدکنندگان قرار می‌دهند. ادامه این شرایط باعث تعطیلی کسب‌وکار‌ها و کاهش صادرات می‌شود.
بازارهای بالقوه صادرات پلاستیک
این فعال حوزه پلاستیک با اشاره به مقاصد صادراتی کالاهای نهایی پلاستیک و پلیمری عنوان کرد: کالاهای نهایی در حوزه‌های پلاستیک و پلیمر معمولا به کشورهایی نظیر عراق و همسایگان شمالی صادر می‌شود. تحریمها باعث شده است در تامین ماشین‌آلات و قطعات هم چالش‌های زیادی ایجاد شود و این شرایط هم بر تولید و هم بر صادرات تاثیر منفی گذاشته است. او تاکید کرد که محصول نهایی پلاستیک و پلیمر ایران در بازارهایی نظیر عمان و آفریقای جنوبی متقاضی دارد؛ اما به‌دلیل تحریم‌های بین‌المللی و مشکلات ارزی، صادرات هم محدود است. بنابراین، باید در راستای رفع تحریمها اقدام شود.
بازارهای صادراتی محدود
علیرضا ترک، عضو انجمن ملی صنایع پلیمر ایران، در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» درباره مشکلات تولید محصولات پلاستیکی و پلیمری و تامین مواد اولیه آنها توضیح داد: در سال‌های گذشته، پتروشیمی‌های داخلی عمدتا بر تولید پلیمرهای پایه و کامودیتی متمرکز بوده‌اند و به همین دلیل زنجیره تولید در این صنایع کامل نیست. می‌توان گفت که خودکفایی ایران در صنعت پلیمر حدود ۷۰ تا ۸۰درصد برآورد می‌شود. ظرفیتی که می‌تواند نقش مهمی در ارزآوری و اشتغال‌آفرینی داشته باشد. همچنین، هرچه تولید از محصولات ساده‌تر مانند انواع بسته‌بندی به سمت محصولات پیچیده‌تر نظیر قطعات خودرو و لوازم خانگی حرکت کند، ارزش افزوده و قیمت نهایی محصولات می‌تواند تا چندین برابر افزایش یابد. او با اشاره به بازار صادراتی محصولات پلاستیکی ساخت ایران و نقش تحریمها در صادرات این محصولات گفت: در حوزه محصولات مصرفی نیز نایلون، سفره یک‌بار مصرف، ظروف پلاستیکی و... عموما به کشورهای حوزه خلیج‌فارس، عراق، افغانستان و کشورهای CIS صادر می‌شوند. هرچند، تحریمها هزینه‌های تجارت خارجی را افزایش داده، اما برای صادرات به کشورهای حوزه خلیج‌فارس، افغانستان و عراق، تحریم چندان تاثیرگذار نیست.
کوچ صادرات رسمی به کانال‌های غیرشفاف
ترک درباره موانع موجود در مسیر صادرات محصولات پلاستیکی و پلیمری تشریح کرد: در حال حاضر، یکی از مهم‌ترین موانع تجارت در مسیر صادرات، موضوع رفع تعهد ارزی است. این الزام باعث شده است بسیاری از تجار تمایل چندانی به صادرات نداشته باشند و در نتیجه، سود حاصل از صادرات کاهش یابد. هرچند صادرات همچنان انجام می‌شود، اما بخش قابل‌توجهی از آن از طریق کارت‌های بازرگانی یک‌بارمصرف صورت می‌گیرد. در این میان، شرکت‌های بزرگ و شفاف که ساختار مشخص و رسمی دارند، قادر به استفاده از چنین روش‌هایی نیستند و همین مساله فعالیت صادراتی آنها را دشوارتر می‌کند.
او با اشاره به رقبای ایران در زمینه صادرات محصولات نهایی حوزه پلاستیک و پلیمر گفت: در این حوزه، ترکیه یکی از رقبای سنتی ایران به‌شمار می‌رود و از نظر سطح تکنولوژی و برخورداری از ماشین‌آلات مدرن، وضعیت به‌مراتب بهتری نسبت به ایران دارد. همچنین چین نیز به‌دلیل قیمت تمام‌شده پایین‌تر، از رقبای جدی ایران در این عرصه محسوب می‌شود. این فعال حوزه پلاستیک با اشاره به راهکارهای بهبود تولید و تجارت تشریح کرد: یکی از مهم‌ترین موانع صادرات، پیمان‌سپاری ارزی است. در شرایطی که تورم بالاست و مواد اولیه با قیمت‌های بسیار بالا، گاه حتی بالاتر از نرخ ارز آزاد، به دست تولیدکننده می‌رسد، الزام بازگشت ارز باعث می‌شود صادرات برای بسیاری از تجار صرفه اقتصادی نداشته باشد.
مشکل دیگر، نحوه قیمت‌گذاری مواد اولیه است. دولت باید مواد پایه پلیمری را با قیمت واقعی جهانی عرضه کند تا نه رانت ایجاد شود و نه تولیدکننده مجبور باشد مواد را با نرخ‌های غیرمنطقی تهیه کند. اختلاف بین قیمت جهانی و قیمت داخلی، امروز یکی از عوامل اصلی ایجاد التهاب در بازار است. در کنار این موارد، محدودیت‌های روابط بین‌المللی نیز بازارهای صادراتی ایران را محدود کرده است؛ به‌دلیل بحث بازگشت ارز، امکان همکاری با بسیاری از کشورها وجود ندارد و این موضوع باعث از دست رفتن بازارهای مهم شده است. در مجموع، اگر فقط همین چند مانع شامل تعهدات ارزی، قیمت‌گذاری مواد اولیه و محدودیت‌های بین‌المللی، اصلاح شوند، بخش زیادی از مشکلات این صنعت برطرف می‌شود.
بررسی وضعیت صنعت پلاستیک نشان می‌دهد ریشه اصلی مشکلات این حوزه در سه محور شکل گرفته است، نخست ناهماهنگی در تامین و قیمت‌گذاری مواد اولیه، سپس محدودیت دسترسی به فناوری و تجهیزات جدید و در نهایت، موانع تجاری و ارزی که روند صادرات را تضعیف کرده‌اند. مجموعه این چالش‌ها باعث افزایش هزینه تمام‌شده محصولات شده و بخشی از ظرفیت تولید و صادرات کشور را بدون استفاده گذاشته است. در چنین شرایطی، شفاف‌تر شدن سازوکار عرضه مواد اولیه، فراهم شدن امکان نوسازی خطوط تولید و بازنگری در سیاست‌های ارزی و مقررات صادراتی می‌تواند مسیر بازگشت ثبات را برای این صنعت فراهم کند. با اجرای این اصلاحات، صنعت پلاستیک ظرفیت آن را دارد که به یکی از حوزه‌های مهم ایجاد ارزش افزوده و گسترش صادرات غیرنفتی تبدیل شود.
