بی‌توجهی به مدیریت خاک، امنیت غذایی شهروندان را با خطر مواجه می‌کند
بحران پنهان کشاورزی
خاک نه‌تنها بستر رشد گیاهان است، بلکه مانند یک موجود زنده عمل می‌کند. در واقع خاک سالم زیربنای تولید پایدار است و هرگونه سستی در حفظ آن، نه تنها کیفیت محصولات بلکه کل زنجیره غذایی و حتی امنیت غذایی کشور را تهدید می‌کند. با این حال، شواهد نشان می‌دهد که خاک در ایران همچنان منبعی خاموش و تا حدی فراموش‌شده است.
یکی از ضعف‌های جدی در مدیریت خاک کشور، نبود برنامه‌ریزی دقیق برای پایش و تهیه نقشه‌های کیفی خاک است. چنین نقشه‌هایی می‌تواند وضعیت موجود را شفاف کند و مبنای سیاستگذاری علمی قرار گیرد. از سوی دیگر، بی‌توجهی به تناوب زراعی و استفاده از شیوه‌های نادرست کشت، آسیب‌های قابل‌توجهی به خاک وارد کرده است؛ از این‌رو، تعریف الگوی کشت صحیح با لحاظ تناوب زراعی ضرورتی انکارناپذیر است.
در این میان، انجام آزمایش خاک از سوی کشاورزان می‌تواند راهکاری کلیدی برای مدیریت تغذیه‌ای مزارع باشد. هرچند آزمایشگاه‌های خصوصی در این زمینه فعال‌اند، اما برای ترغیب کشاورزان به استفاده از این خدمات، نیاز به فرهنگ‌سازی و ارائه مشوق‌های اقتصادی وجود دارد. سازمان نظام مهندسی کشاورزی نیز می‌تواند با رسالت آموزشی خود، نقش مهمی در این فرآیند ایفا کند.
همچنین استانداردسازی در استفاده از نهاده‌های کشاورزی و تعریف سازوکار خرید کیفیت‌محور محصولات، می‌تواند مشوقی جدی برای ارتقای بهره‌وری و حفاظت از منابع طبیعی باشد. کشاورزی که محصول سالم‌تر و با بهره‌وری بالاتر تولید می‌کند، باید از حمایت‌های بیشتری برخوردار شود. طبق برآوردهای سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، حدود ۹۵ درصد غذای بشر به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم از خاک تامین می‌شود. در ایران نیز که بیش از ۷۰ درصد دشت‌های آن در معرض بیابان‌زایی است، اهمیت حفاظت از خاک دوچندان است. با این حال، بررسی وضعیت موجود نشان می‌دهد که سلامت خاک همچنان جایگاه پررنگی در سیاست‌ها و اقدامات اجرایی کشور ندارد.
در نهایت، توسعه پایدار در کشاورزی زمانی محقق خواهد شد که دو رکن اصلی آن (فرهنگ‌سازی و آموزش از یک‌سو، و ایجاد مشوق‌های اقتصادی از سوی دیگر) به‌طور همزمان دنبال شود. تنها در این صورت است که می‌توان انتظار داشت بهره‌وری افزایش یابد و در عین حال منابع ملی و پایه همچون خاک و آب برای نسل‌های آینده محفوظ بماند.
تهدید جدی سرمایه ملی
کارشناسان حوزه کشاورزی بر این باورند که خاک به‌عنوان بستر اصلی حیات و مهم‌ترین مولفه تولید در کشاورزی، نقش حیاتی در پایداری اکوسیستم دارد و علاوه بر تصفیه آب و هوا، زمینه‌ساز تولید پایدار است. با این حال، تخریب خاک توسط انسان، از تغییر کاربری اراضی و توسعه صنایع تا آلودگی‌های شیمیایی، تهدید جدی برای این سرمایه ملی است. آنها عنوان می‌کنند که مدیریت صحیح خاک نیازمند پایش مستمر، تهیه نقشه‌های کیفی، رعایت الگوی کشت و تناوب زراعی، و استفاده گسترده از آزمایش خاک توسط کشاورزان است. حرکت به سمت کشاورزی حفاظتی، بهره‌گیری از ماشین‌آلات مکانیزه و ارائه مشوق‌های اقتصادی و آموزش‌های تخصصی نیز نقش تعیین‌کننده‌ای در حفظ و ارتقای کیفیت خاک دارد.
بر این اساس، هامان هاشمی، نایب‌رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی ایران، در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» گفت: خاک فرآیند تصفیه آب را بر عهده دارد و در پاک‌سازی و تصفیه هوا نیز اثرگذاری چشم‌گیری دارد. از همین رو، سلامت خاک به‌عنوان بستری زنده، پویا و موثر در چرخه حیات، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است؛ موضوعی که متاسفانه در سطح جهانی کمتر به آن پرداخته شده و در کشور ما نیز نسبت به آن کم‌توجهی‌هایی صورت گرفته است.
او ادامه داد: آنچه اهمیت این موضوع را دوچندان می‌سازد، نقش انسان در تخریب خاک است. انسان‌ها در سراسر جهان با برهم‌زدن چرخه طبیعی، تغییر کاربری اراضی کشاورزی، توسعه صنایع و ساخت‌وسازها، عملا به تخریب ظرفیت‌های طبیعی می‌پردازند. افزون بر آن، آلودگی خاک با مواد شیمیایی، آلاینده‌ها، رنگ‌ها و مواد مرتبط با صنایع مختلف، از دیگر تهدیدهای جدی برای این سرمایه حیاتی است.
هاشمی تاکید کرد: با توجه به جایگاه ویژه خاک در تولید، لازم است همواره نگاه دقیق، پایش مستمر و آمارهای علمی و معتبر درباره وضعیت خاک کشور داشته باشیم. یکی از مشکلات جدی در این زمینه، فقدان برنامه‌ریزی منسجم برای تهیه نقشه‌های کیفی خاک است. چنین نقشه‌هایی می‌تواند تصویری روشن از وضعیت خاک کشور ارائه دهد و مبنای تصمیم‌گیری‌های کلان در حوزه کشاورزی قرار گیرد.
او افزود: مساله دیگر، الگوی کشت است. بی‌توجهی به تناوب زراعی و استفاده از شیوه‌های نادرست در کشت و برداشت، آسیب‌های جدی به خاک وارد می‌کند. بنابراین، تعریف و اجرای یک الگوی کشت صحیح که در آن تناوب زراعی لحاظ شده باشد، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. بارها در جلسات مختلف تاکید شده است که وزارت جهاد کشاورزی به‌عنوان متولی اصلی این حوزه، باید ماموریت‌های روشنی در راستای امنیت غذایی، توسعه پایدار و حفظ منابع آبی و خاکی تعریف کند. این ماموریت‌ها می‌تواند از طریق مدیران استانی، تشکل‌های کشاورزی، سازمان‌های مردم‌نهاد و فعالان اقتصادی پیگیری و اجرایی شود. نایب‌رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی ایران توضیح داد: یکی از نکات مغفول‌مانده در این حوزه، توجه کشاورزان به آزمایش خاک است.
هر کشاورز باید بداند که مزرعه خود چه کمبودهایی در عناصر غذایی دارد و وضعیت کنونی خاک آن چگونه است. آزمایشگاه‌های بخش خصوصی در این زمینه فعالیت دارند و حمایت‌هایی هم صورت گرفته است، اما باید مشوق‌ها و فرهنگ‌سازی‌های لازم ایجاد شود تا کشاورز به‌طور کامل به انجام آزمایش خاک ترغیب شود. در این صورت بر اساس مستندات به‌دست‌آمده، می‌تواند در دوره‌های متعدد از جیره غذایی متناسب برای مزرعه خود بهره گیرد. در این مسیر، سازمان نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی نیز می‌تواند نقش مهمی ایفا کند، چرا که رسالت آن افزایش ضریب نفوذ دانش در بخش کشاورزی است.
او ادامه داد: موضوع بعدی، نوع کشت است. استفاده از ماشین‌آلاتی که امکان اجرای کشت حفاظتی را فراهم می‌کنند، یکی از ضرورت‌ها است. واحد مکانیزاسیون باید در این مسیر نقش‌آفرینی کرده و با ارائه بسته‌های حمایتی، کشاورزان را به سمت کشت حفاظتی هدایت کند. بخشی از این فرآیند به فرهنگ‌سازی و آموزش بازمی‌گردد و بخشی دیگر به ایجاد مشوق‌های اقتصادی. در این زمینه، کشت و صنعت‌ها و واحدهای بزرگ کشاورزی که به‌عنوان «ابرکشاورز» شناخته می‌شوند، می‌توانند پیشگام باشند و با نتایج حاصل از فعالیت‌های خود، الگویی برای کشاورزان خرد ایجاد کنند.
در حوزه استفاده از نهاده‌های کشاورزی نیز، رعایت استانداردها، زمان مصرف و میزان مصرف از اهمیت بالایی برخوردار است. این موضوع نیز نیازمند آموزش مستمر و نظارت دقیق است.هاشمی در پایان تاکید کرد: اگر بتوانیم خرید محصولات کشاورزی را بر مبنای کیفیت تعریف کنیم، گام بزرگی در حمایت از کشاورزی پایدار برداشته‌ایم. یعنی کشاورزی که بهره‌وری بالاتر، حفاظت بهتر از منابع آب و خاک و در نهایت محصولی سالم‌تر تولید می‌کند، باید از یارانه‌ها و حمایت‌های بیشتری برخوردار شود. خرید کیفیت‌محور، علاوه بر ارتقای بهره‌وری، به حفظ منابع ملی و پایه نیز کمک خواهد کرد.
سیاست‌های احیای خاک
در این میان باید اشاره کرد که طی سال‌های گذشته اقداماتی برای اصلاح شرایط خاکی کشور در دست اقدام قرار گرفته و در سال‌های اخیر، اسناد متعددی درباره مدیریت پایدار خاک تدوین شده است. «قانون حفاظت از خاک» که در سال ۱۳۹۸ به تصویب رسید، یکی از گام‌های مهم در این زمینه بود. این قانون بر پایش مداوم خاک، جلوگیری از تخریب و استفاده از فناوری‌های نوین تاکید دارد.
با این حال، کارشناسان اذعان می‌کنند که فاصله قابل‌توجهی میان متن قانون و اجرای عملی آن وجود دارد. نبود یک سامانه ملی پایش خاک، کمبود اعتبارات برای طرح‌های حفاظتی و آموزش ناکافی کشاورزان از جمله ضعف‌های اصلی است. سال‌ها است که زمین‌های کشاورزی در کشور شخم و دیسک زده شده و بقایای محصول نیز آتش زده می‌شود، روشی سنتی و غیرعلمی که به گفته کارشناسان مرگ تدریجی خاک و منبع حیات در زمین است.
بر این اساس در چندین استان کشور، طرح‌هایی تحت عنوان کشاورزی حفاظتی اجرا شده است. در این روش، به جای شخم‌زدن عمیق زمین، از ماشین‌آلاتی استفاده می‌شود که بقایای گیاهی را روی سطح خاک باقی می‌گذارند. این بقایا مثل یک پوشش طبیعی از فرسایش جلوگیری کرده و رطوبت را در خاک نگه می‌دارند. گزارش‌ها نشان می‌دهد در استان خراسان رضوی و گلستان، اجرای این روش باعث افزایش ماده آلی خاک و کاهش مصرف آب شده است.
یکی دیگر از گام‌های مثبت، ترویج استفاده از کودهای زیستی است که بر پایه باکتری‌ها و قارچ‌های مفید تولید می‌شوند. شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی نیز وارد این حوزه شده‌اند و کودهای بیولوژیکی متنوعی را تولید کرده‌اند. هرچند سهم این کودها در بازار هنوز محدود است، اما استفاده از آنها در گلخانه‌ها و باغ‌ها رو به افزایش است.
در این میان باید اشاره کرد که خاک فقیر نمی‌تواند ریزمغذی‌های لازم را در اختیار گیاه قرار دهد. در نتیجه، محصولاتی که روی چنین خاکی رشد می‌کنند، از نظر ارزش غذایی ضعیف‌ترند. کارشناسان بر این باورند که میزان روی و آهن در گندم تولیدی برخی مناطق کشور کمتر از حد استاندارد است؛ موضوعی که می‌تواند به شیوع سوءتغذیه در میان مصرف‌کنندگان منجر شود.
در سوی دیگر، آلودگی خاک به فلزات سنگین، سموم و نیترات، زنجیره غذایی را آلوده می‌کند. مصرف طولانی‌مدت این مواد با افزایش بیماری‌های مزمنی مانند سرطان، مشکلات کلیوی و اختلالات عصبی ارتباط دارد. از این رو، بی‌توجهی به خاک تنها یک چالش کشاورزی نیست، بلکه به طور مستقیم بر سلامت جامعه تاثیر می‌گذارد.
در پایان باید اشاره کرد که عدم‌توجه به سلامت خاک در بخش کشاورزی و در صورت تضعیف خاک، کشاورزان ناچار می‌شوند برای حفظ عملکرد، کود و آب بیشتری مصرف کنند. این موضوع هزینه تولید را افزایش داده و قیمت نهایی محصول را بالا می‌برد. از سوی دیگر، در بلندمدت ممکن است زمین‌های کشاورزی توان تولید خود را از دست بدهند و نیاز به واردات محصولات کشاورزی در کشور ایجاد شود؛ امری که ممکن است امنیت غذایی ایران را به خطر اندازد.
