با صنعتی شدن فرآیند کشت، بهره‌وری منابع افزایش مییابد
نجات انرژی در گلخانه‌ها
عکس : بهرام بیات - ایرنا
کارشناسان بر این باورند که کشاورزی گلخانه‌ای سنتی و نیمه‌صنعتی با اتکا به روش‌های آبیاری و کنترل محیطی ابتدایی بخش قابل‌توجهی از منابع آب و انرژی را هدر می‌دهد. در این روش‌ها تغییرات دما، رطوبت و شرایط محیطی به شکل دستی مدیریت می‌شوند و نیروی انسانی در این روش به یکی از محورهای اصلی کشت و تولید محصولات گلخانه‌ای تبدیل می‌شود. این در حالی است که راندمان انرژی پایین و وابستگی کامل به شرایط اقلیمی، تولید محصولات گلخانه‌ای را غیرممکن می‌سازد.
در روش‌های نیمه‌صنعتی استفاده از پوشش‌های پلاستیکی یا دوجداره بخشی از مصرف انرژی را کاهش می‌دهد، اما کنترل دقیق دما و رطوبت همچنان محدود باقی می‌ماند و مصرف انرژی به‌ویژه در فصول سرد نیز بالا خواهد بود. این محدودیت‌ها تولید را در فصل‌های خاص متمرکز کرده و قابلیت بهره‌وری در طول سال را کاهش می‌دهد. همچنین، مدیریت نیروی انسانی و زمان‌بندی فعالیت‌ها در این روش پیچیده است و خطاهای انسانی می‌تواند منجر به هدررفت منابع شود.
در سوی دیگر، گلخانه‌های صنعتی با سیستم‌های هوشمند کنترل محیط امکان تنظیم خودکار دما، رطوبت و نور را فراهم می‌کنند. هیترها و سیستم‌های سرمایشی تنها در مواقع نیاز فعال و پس از رسیدن به شرایط مطلوب، خاموش می‌شوند. استفاده از این روش مصرف انرژی را به شکل قابل‌توجهی کاهش داده و نیاز به نیروی انسانی را محدود می‌کند. علاوه بر آن، استفاده از پوشش‌های چندلایه و فناوری‌های نوین در گلخانه‌های صنعتی، نگهداری انرژی و کنترل محیط را بهینه می‌کند و هدررفت منابع را به حداقل می‌رساند.
در این میان باید اشاره کرد که جانمایی گلخانه‌ها نیز نقش کلیدی در بهره‌وری انرژی دارد. در واقع مناطق گرمسیر با نیاز اندک به گرمایش مصنوعی، امکان تولید مستمر و با مصرف انرژی پایین را فراهم می‌کنند. در مقابل، احداث گلخانه در مناطق سردسیر بدون دسترسی به گاز طبیعی، نیازمند سوخت‌های پرمصرفی مانند گازوئیل است که راندمان انرژی را کاهش و هزینه‌ها را افزایش می‌دهد. از سوی دیگر، توجه به شرایط لجستیکی، دسترسی به بازار و زیرساخت‌های حمل‌ونقل، نقش تعیین‌کننده‌ای در موفقیت گلخانه‌ها دارد.
کارشناسان حوزه کشاورزی عنوان می‌کنند که از لحاظ اقتصادی، گلخانه‌های صنعتی امکان تولید محصول در تمام طول سال را فراهم کرده و ارزش افزوده بیشتری ایجاد می‌کنند. تولید پایدار، کاهش وابستگی به فصل و بازار و بهره‌وری بالاتر منابع، این مدل را به گزینه‌ای استراتژیک برای توسعه کشاورزی در ایران تبدیل کرده است. علاوه بر آن، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین، مانند سیستم‌های هوشمند و پوشش‌های پیشرفته هزینه‌های بلندمدت انرژی و نیروی انسانی را کاهش می‌دهد و صرفه اقتصادی را طی زمان افزایش می‌دهد.
البته باید به این نکته اشاره کرد که با توجه به محدودیت منابع آب و انرژی، تمرکز بر کشاورزی گلخانه‌ای صنعتی نه تنها مصرف انرژی را بهینه می‌کند، بلکه امکان تولید محصول با کیفیت بالا و مداوم را فراهم می‌آورد. ایران با اقلیم متنوع خود، ظرفیت بالایی برای توسعه گلخانه‌های صنعتی دارد که با سیاستگذاری صحیح، جانمایی بهینه و حمایت از سرمایه‌گذاران می‌تواند جایگاه کشور در تولید محصولات کشاورزی را تقویت کند.
علاوه بر کاهش مصرف انرژی، گلخانه‌های صنعتی مزایای دیگری نیز دارند. در واقع امکان کنترل دقیق عوامل محیطی باعث افزایش کیفیت محصول و کاهش ضایعات می‌شود. همچنین با استفاده از این روش مدیریت آب نیز بهینه‌تر انجام می‌گیرد و در نهایت کاهش وابستگی به شرایط اقلیمی خطرات تولید محصولات را کاهش می‌دهد. همین ویژگی‌ها باعث می‌شوند که این روش نه تنها اقتصادی و پایدار باشد، بلکه زمینه‌ساز توسعه صادرات و ارتقای امنیت غذایی کشور نیز باشد.
جانمایی نادرست گلخانه‌ها
فعالان حوزه کشاورزی عنوان می‌کنند که گلخانه‌ها در ایران به سه دسته سنتی، نیمه‌صنعتی و صنعتی تقسیم می‌شوند. گلخانه‌های صنعتی به دلیل سرمایه‌گذاری بیشتر، عموما مجهز به سیستم‌های هوشمند هستند که شرایط محیطی را به‌طور خودکار تنظیم می‌کنند و نیاز به نیروی انسانی را کاهش می‌دهند. در مقابل، گلخانه‌های سنتی و نیمه‌صنعتی از امکانات محدودتری برخوردارند و بیشتر به روش‌هایی، مانند پوشش‌های دوجداره یا نایلونی برای کنترل دما متکی هستند. کارشناسان بر این باورند که یکی از چالش‌های مهم در این بخش، جانمایی نامناسب گلخانه‌ها است که برخلاف سیاست‌های اولیه قانون‌گذار، امروز بسیاری از تولیدکنندگان به دلیل صرفه اقتصادی، گلخانه‌ها را در مناطق سردسیر و فصل زمستان راه‌اندازی می‌کنند. این موضوع منجر به افزایش مصرف انرژی، به‌ویژه گازوئیل در مناطقی شده که به گاز دسترسی ندارند. کارشناسان تاکید می‌کنند که توسعه گلخانه‌ها باید به سمت مناطق گرمسیر با مزیت‌های اقلیمی و مصرف انرژی کمتر هدایت شود.
بر این اساس، سید وحید دزفولی، عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی ایران، در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» با بیان آنکه در گلخانه‌های صنعتی صرفه‌جویی انرژی بیشتر مشاهده می‌شود، گفت: بر اساس مطالعات انجام شده، گلخانه‌های صنعتی به دلیل سرمایه‌گذاری بالاتر و برخورداری از تمکن مالی بیشتر، عموما به سمت هوشمندسازی رفته‌اند. این واحدها مجهز به سیستم‌هایی هستند که شرایط محیطی را به صورت خودکار کنترل می‌کنند. به عنوان مثال، در صورت نیاز به گرما، هیترها به‌طور خودکار روشن می‌شوند و پس از رسیدن به دمای مطلوب خاموش می‌گردند. این فرآیند نیاز به نیروی انسانی را به شدت کاهش می‌دهد و خطای انسانی را به حداقل می‌رساند.
او ادامه داد: در مقابل، گلخانه‌های نیمه‌صنعتی و سنتی امکانات کمتری دارند. در این واحدها، استفاده از روش‌های ساده‌تری مانند پوشش‌های دوجداره یا پلاستیک‌های خاص برای کنترل دما مرسوم است. تفاوت عملکرد یک گلخانه با پوشش مناسب در مقایسه با گلخانه‌ای که فاقد این تجهیزات است، کاملا محسوس است.
این عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی ایران افزود: موضوع مهم دیگر، جانمایی گلخانه‌ها در کشور است. در گذشته قانون‌گذار تاکید داشت که گلخانه‌ها در فصل‌های گرم در مناطق سردسیر و در فصل‌های سرد در مناطق گرمسیر احداث شوند، اما اکنون این روند برعکس شده است. بسیاری از فعالان ترجیح می‌دهند گلخانه‌ها را در مناطق سردسیر و در فصل زمستان راه‌اندازی کنند، چرا که قیمت محصولات در این فصل بالاتر است و صرفه اقتصادی بیشتری دارد.در سیاستگذاری‌های آینده باید این موضوع جدی‌تر بررسی شود. صدور مجوزها و تعیین استراتژی‌ها باید به گونه‌ای باشد که از منابع انرژی کشور بهینه استفاده شود. برای مثال، مناطقی که دسترسی به گاز طبیعی ندارند و مجبور به استفاده از گازوئیل هستند، بهتر است توسعه گلخانه‌ای در آنها محدود شود، چرا که راندمان انرژی در گلخانه‌های گازوئیلی بسیار پایین‌تر از گلخانه‌های گازی است.
دزفولی در پایان تاکید کرد: در این میان باید اشاره کرد که کشور ما ظرفیت‌های اقلیمی ارزشمندی در مناطق گرمسیر دارد که کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. مناطقی مانند رودان، بندرعباس یا چابهار می‌توانند به قطب‌های مهم گلخانه‌ای کشور تبدیل شوند. در این مناطق به دلیل شرایط آب‌وهوایی، نیاز به گرمایش مصنوعی بسیار اندک است و تنها در روزهای معدود، بخاری‌ها با کمترین مصرف انرژی فعال می‌شوند. خوشبختانه اقلیم ایران به‌گونه‌ای است که در کمتر کشوری می‌توان چنین مزیتی را یافت.
در پایان باید گفت که حرکت به سمت کشاورزی گلخانه‌ای صنعتی، تنها راهکار عملی برای کاهش مصرف انرژی و استفاده بهینه از منابع است. در واقع استفاده از این روش است که امکان تولید مستمر در طول سال را فراهم کرده و وابستگی به شرایط اقلیمی را کاهش می‌دهد. سیستم‌های هوشمند کنترل دما، رطوبت و نور، بهره‌وری انرژی را افزایش داده و نیاز به نیروی انسانی را کاهش می‌دهند، درحالی‌که پوشش‌های پیشرفته و فناوری‌های نوین، هدررفت انرژی و آب را به حداقل می‌رسانند.
البته باید اشاره کرد که توسعه گلخانه‌های صنعتی در مناطق گرمسیر، با مصرف انرژی اندک و بهره‌وری بالا، گزینه‌ای استراتژیک برای افزایش تولید پایدار و کاهش فشار بر منابع ملی محسوب می‌شود. احداث گلخانه در مناطقی که مجبور به استفاده از سوخت‌های پرمصرف مانند گازوئیل هستند، صرفه اقتصادی و زیست‌محیطی ندارد و راندمان انرژی پایین باعث افزایش هزینه‌ها و هدررفت منابع می‌شود. بنابراین سیاستگذاری صحیح در جانمایی گلخانه‌ها و ارائه مشوق‌های مالی و فناوری به سرمایه‌گذاران، نقش کلیدی در موفقیت این مدل کشاورزی دارد.
در نهایت، کشاورزی گلخانه‌ای صنعتی، همزمان سه هدف کلیدی را محقق می‌کند؛ «کاهش مصرف انرژی»، «افزایش بهره‌وری» و در نهایت «تضمین امنیت غذایی پایدار». این روش، آینده کشاورزی ایران و دستیابی به هدف پایداری در امنیت غذایی را شکل می‌دهد و ظرفیت کشور برای رقابت در بازارهای داخلی و خارجی را بهبود می‌بخشد. علاوه بر آن، با توسعه این مدل و تمرکز بر بهره‌وری انرژی و منابع، می‌توان به تولید پایدار، حفظ محیط زیست و ارتقای اقتصاد کشاورزی کشور دست یافت. به بیان دیگر، به اعتقاد کارشناسان و محققان تنها مسیر منطقی برای پاسخ به چالش انرژی و آب در کشاورزی ایران، حرکت به سمت گلخانه‌های صنعتی هوشمند است که بهره‌وری بالا، کاهش هزینه‌ها و تولید مداوم را همزمان فراهم خواهد کرد.
