اجرای الگوی جهانی «مالیاتستانی» در ایران چگونه به تقویت «مشارکتمالیاتی» منجر شد؟
۸ مقصد مالیات‌های نشان‌دار
طرح نشان‌دار کردن مالیات‌ها یکی از برنامه‌های نوآورانه سازمان امور مالیاتی کشور است که با هدف ارتقای شفافیت، افزایش اعتماد عمومی و مشارکت مردم در تصمیم‌گیری‌های مالی تدوین شده است. در قالب این طرح، مؤدیان مالیاتی می‌توانند تعیین کنند مالیات پرداختی‌شان در چه پروژه‌هایی مانند احداث مدرسه، بیمارستان، راه، آب‌رسانی یا سایر طرح‌های زیرساختی هزینه شود. به بیان دیگر، مردم برای دومین بار این امکان را دارند که نقش مستقیم در نحوه تخصیص مالیات خود ایفا کنند و نتیجه پرداخت‌هایشان را به‌صورت ملموس در بهبود شرایط جامعه مشاهده نمایند.
هدف اصلی از اجرای این طرح، افزایش شفافیت در نحوه هزینه‌کرد منابع مالی، توزیع عادلانه‌تر درآمدها و تقویت فرهنگ مسوولیت‌پذیری اجتماعی است. این اقدام می‌تواند ضمن کاهش بی‌اعتمادی نسبت به نظام مالیاتی، احساس تعلق و مشارکت را در میان شهروندان افزایش دهد و پرداخت مالیات را از یک وظیفه قانونی به یک رفتار داوطلبانه و آگاهانه تبدیل کند.در سال ۱۴۰۳، با پیگیری‌های مستمر و پیشنهاد سازمان امور مالیاتی کشور، طرح «نشان‌دار کردن مالیات» برای نخستین بار در ایران اجرایی شد.
این اقدام مورخ ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۳ توسط هیات وزیران به مرحله اجرا رسید.این طرح با الهام از تجربه‌های موفق جهانی و با رویکردی بومی و توسعه‌محور طراحی شد. بر اساس آن، یک درصد از کل درآمدهای مالیاتی کشور به این برنامه اختصاص یافت تا مؤدیان بتوانند مالیات پرداختی خود را به‌طور مستقیم به پروژه‌های عمرانی و توسعه‌ای منتخب خود اختصاص دهند
.به این ترتیب، سازوکاری مشارکتی برای مدیریت منابع عمومی شکل گرفت که پاسخی عملی به مطالبه دیرینه جامعه در زمینه شفافیت، پاسخگویی و مشارکت مردم در توسعه کشور به شمار می‌آید.در این گزارش، تلاش بر آن است تا ابعاد مختلف این طرح، از جمله آثار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن، نقش آن در تحقق عدالت مالیاتی، چگونگی تاثیرگذاری‌اش بر افزایش سرمایه اجتماعی و تجربه‌های به‌دست‌آمده از اجرای آن در کشور به‌صورت جامع مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.
پول مالیاتم کجا هزینه شد؟
اهمیت طرح نشان‌دار کردن مالیات‌ها از آن‌جاست که برای دومین سال پیاپی، مشارکت مستقیم مردم در تصمیم‌گیری‌های مالی کشور را ممکن کرده است. در این طرح، مؤدیان مالیاتی می‌توانند مشخص کنند که مالیات پرداختی‌شان در چه پروژه‌هایی هزینه شود و از این طریق، در روند هزینه‌کرد منابع عمومی مشارکت داشته باشند.
این اقدام، سطح شفافیت مالیاتی را به‌طور چشم‌گیری افزایش داده و موجب شده اعتماد عمومی نسبت به نظام مالیاتی تقویت شود. وقتی شهروندان بدانند که مالیات پرداختی‌شان دقیقا در چه طرح‌هایی هزینه می‌شود، احساس اطمینان بیشتری پیدا می‌کنند و پرداخت مالیات را به‌عنوان یک مسوولیت اجتماعی داوطلبانه می‌پذیرند.
یکی از مزیت‌های اساسی این طرح، نقش آن در تقویت عدالت اجتماعی است. در قالب نشان‌دار کردن مالیات‌ها، بخش قابل‌توجهی از منابع مالیاتی استان‌های برخوردار، به‌ویژه تهران، به مناطق کمترتوسعه‌یافته اختصاص یافته است. این امر به توزیع عادلانه‌تر منابع کمک کرده و باعث شده پروژه‌های زیرساختی در حوزه‌هایی چون آموزش، بهداشت، راه‌سازی و آب‌رسانی در استان‌های کم‌برخوردار سرعت بگیرد. بدین ترتیب، طرح نه‌تنها به توسعه متوازن کشور کمک می‌کند، بلکه به رفع محرومیت، کاهش نابرابری و ایجاد فرصت‌های برابر در سراسر ایران منجر می‌شود.
از منظر فرهنگی و اجتماعی، نشان‌دار کردن مالیات‌ها زمینه‌ساز شکل‌گیری نوعی فرهنگ جدید مالیاتی است. وقتی مؤدیان احساس کنند که در انتخاب محل هزینه مالیات‌های خود نقش دارند، حس مالکیت و تعلق خاطر نسبت به کشور در آنها افزایش می‌یابد. این حس مالکیت، پرداخت مالیات را از یک تکلیف اداری به مشارکت آگاهانه در توسعه ملی تبدیل می‌کند و موجب ارتقای سرمایه اجتماعی می‌شود.
در واقع، این طرح پیوندی دوباره میان دولت و مردم برقرار کرده و اعتماد از دست‌رفته نسبت به نظام مالیاتی را بازسازی می‌کند.از سوی دیگر، این طرح پیامدهای اقتصادی مثبتی نیز دارد. با افزایش شفافیت و رضایت مؤدیان، میزان تمکین مالیاتی و وصول درآمدهای پایدار دولت بیشتر می‌شود. این منابع پایدار می‌توانند در پروژه‌های زیرساختی، تولیدی و خدماتی به کار گرفته شوند و رشد اقتصادی را تقویت کنند.
همچنین تجربه اجرای این طرح نشان داده که مردم تمایل دارند مالیات خود را در پروژه‌هایی صرف کنند که بیشترین اثر اجتماعی را دارند، مانند ساخت مدارس و مراکز درمانی؛ به همین دلیل، نتیجه اجرای طرح، هم اقتصادی و هم انسانی است.در مجموع، طرح نشان‌دار کردن مالیات‌ها گامی مهم در مسیر حکمرانی شفاف، عدالت‌محور و مردم‌پایه است. این طرح با ترکیب شفافیت، عدالت، مشارکت و اعتماد، می‌تواند در مردمی‌سازی نظام مالیاتی موثر باشد و مالیات را از یک ابزار صرف اقتصادی، به نمادی از همکاری اجتماعی و توسعه ملی تبدیل کند.
ردپای مردم در عمران ایران
در نخستین سال اجرای طرح، مشارکت ۳۶۳هزار مؤدی مالیاتی زمینه‌ساز تامین مالی معادل ۱۲ همت و پشتیبانی از حدود دو هزار پروژه ملی و استانی شد. از جمله این پروژه‌ها می‌توان به احداث یا تکمیل ۲۰۰بیمارستان، ۳۶۴ مدرسه و ۳۲۰ طرح توسعه آب‌رسانی اشاره کرد. اجرای این طرح، با ایجاد شفافیت در تخصیص منابع، تقویت عدالت منطقه‌ای و تسریع در اجرای پروژه‌ها، گامی موثر در جهت کارآمدسازی نظام مالی کشور برداشت.
استقبال گسترده مؤدیان از این طرح، حاصل طراحی دقیق، اطلاع‌رسانی هدفمند و پایش مستمر بازخوردها بود. در سال ۱۴۰۴ نیز این رویکرد ادامه یافت و سازمان برنامه و بودجه کشور، ۸۸۱ پروژه ملی و استانی را با اعتباری بالغ بر ۱۸همت برای انتخاب مؤدیان معرفی کرد. این پروژه‌ها حوزه‌هایی نظیر حمل‌ونقل و عمران شهری و روستایی، آب و محیط زیست، فرهنگ و ورزش، امور عمومی و امنیتی، سلامت، آموزش عالی، انرژی و آموزش‌وپرورش عمومی را دربرمی‌گیرد. حدود ۴۹درصد از این پروژه‌ها به توسعه و تکمیل مدارس اختصاص یافته است که نشان‌دهنده تمرکز سیاستگذاران بر گسترش زیرساخت‌های آموزشی کشور است.
پیوند مردم و دولت
مشارکت مستقیم مردم در انتخاب محل هزینه‌کرد مالیات‌ها، اعتماد عمومی به نظام مالیاتی را افزایش داده و باعث می‌شود افراد با انگیزه و رضایت بیشتری در پرداخت مالیات سهیم باشند. علاوه بر این، مشاهده ملموس نتایج مالیات‌های پرداختی در پروژه‌های عمرانی و زیرساختی، نشان‌دهنده تاثیر واقعی شهروندان در توسعه مناطق کم برخوردار و ارتقای عدالت اجتماعی است. به این ترتیب، طرح نشان‌دار کردن مالیات‌ها نه تنها به توزیع عادلانه منابع کمک می‌کند، بلکه فضایی برای همبستگی، اعتماد و انسجام ملی ایجاد می‌نماید و پیوند مردم و دولت را در قالب یک مسیر شفاف و مشارکتی بازسازی می‌کند.
از آنجا که دولت قصد دارد وابستگی به درآمدهای نفتی را کاهش دهد و سهم درآمدهای مالیاتی را در بودجه افزایش دهد، طرح نشان‌دار کردن مالیات‌ها اهمیت زیادی پیدا کرده است. این طرح مهم‌ترین مزیت خود را در شفاف کردن نحوه مصرف مالیات‌ها نشان می‌دهد و باعث می‌شود مردم احساس نکنند پول‌هایشان به‌صورت نامشخص یا پنهان مصرف می‌شود.
با اجرای این طرح، مؤدیان می‌توانند محل هزینه‌کرد مالیات خود را انتخاب کنند و اثر پرداخت‌شان را در پروژه‌های توسعه‌ای مشاهده کنند. این اقدام اعتماد عمومی را افزایش می‌دهد و انگیزه افراد برای پرداخت مالیات را تقویت می‌کند. همچنین، نشان می‌دهد که مالیات ابزاری برای توسعه و همکاری اجتماعی و نه فقط یک تکلیف قانونی یا بار مالی است. در نتیجه، مردم حس تعلق و مشارکت خود را در روند توسعه کشور تجربه می‌کنند و دولت می‌تواند اهداف خود در تامین منابع پایدار و کاهش وابستگی به نفت را با همراهی مؤدیان محقق سازد.
درس‌های جهانی برای مالیات ایرانی
طرح نشان‌دار کردن مالیات‌هادر ایران، اگرچه در ساختار اداری کشور یک نوآوری محسوب می‌شود، اما ریشه در مفاهیم شناخته‌شده‌ای در مالیه عمومی جهانی دارد که عمدتا شامل مالیات‌های نشان‌دار Earmarked Taxes و بودجه‌ریزی مشارکتی (Participatory Budgeting) می‌شود. این مدل‌ها در کشورهای مختلف جهان برای اهداف گوناگون و با سازوکارهای متفاوت به‌کار گرفته شده‌اند.
مالیات‌های نشان‌دار، که در بسیاری از کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد، به تخصیص قانونی و از پیش تعیین‌شده‌ی بخشی از درآمد حاصل از یک یا گروهی از مالیات‌ها به مصارف خاص اطلاق می‌شود.
هدف اصلی این اقدام، ایجاد یک ارتباط ملموس بین پرداخت مالیات و مصرف آن است تا پذیرش عمومی مالیات‌دهندگان افزایش یابد و ثبات مالی برای حوزه‌های حیاتی تضمین شود. نمونه‌های کلاسیک این روش شامل نشان‌دار کردن مالیات بر سوخت برای تامین هزینه‌های نگهداری و احداث جاده‌ها و زیرساخت‌های حمل‌ونقل (به ویژه در ایالات متحده و اروپا) و همچنین تخصیص مالیات بر دخانیات به بخش بهداشت و درمان (که در بیش از ۸۰ کشور جهان رایج است) می‌شود. با این حال، منتقدان این روش معتقدند که نشان‌دار کردن می‌تواند انعطاف‌پذیری بودجه‌ای دولت را کاهش داده و در بلندمدت منجر به تخصیص غیربهینه منابع شود، زیرا ممکن است نیازهای بخش‌های نشان‌دارشده در طول زمان تغییر کنند.
همچنین، طرح ایرانی شباهت‌هایی به مدل‌های بودجه‌ریزی مشارکتی (PB) دارد که از سال ۱۹۸۹ با شهر پورتو آلگری برزیل آغاز و سپس در شهرهای متعددی مانند پاریس و نیویورک گسترش یافت. در بودجه‌ریزی مشارکتی، سهم مشخصی از بودجه محلی (اغلب برای پروژه‌های عمرانی کوچک) کنار گذاشته می‌شود و شهروندان به طور مستقیم در مراحل ایده‌پردازی، طراحی و رأی‌گیری برای انتخاب پروژه‌های برنده مشارکت می‌کنند. تفاوت اصلی طرح نشان‌دار کردن مالیات در ایران با بودجه‌ریزی مشارکتی کلاسیک این است که در ایران تلاش شده پیوندی مستقیم بین مالیات پرداختی فرد و پروژه انتخابی او ایجاد شود تا انگیزه و مسوولیت‌پذیری مالیاتی تقویت گردد.
تجربیات جهانی نشان می‌دهد که پیوند دادن درآمد با هزینه، ابزاری موثر برای افزایش اعتماد عمومی، شفافیت و تمکین مالیاتی است، اما همواره اجرای موفقیت‌آمیز آن نیازمند ملاحظات دقیق درباره کارآیی و مدیریت مالیه عمومی است.
در طرح نشان دار کردن مالیات ایران، دامنه مصارف تعریف شده برای منابع به طور چشم‌گیری متنوع، ملموس و متناسب با نیازهای روز جامعه طراحی شده است. مؤدیان نه تنها امکان انتخاب آزادانه از میان فهرست پروژه‌های ملی و استانی را دارند، بلکه می‌توانند کل مالیات خود را به هر پروژه‌ای که بیشترین همخوانی را با دغدغه و ارزش‌هایشان دارد، اختصاص دهند.
