از نظام وصول تا نظام اعتماد
تحولی که اکنون در جریان است، بر یک اصل مهم استوار است که اگر قرار است تمکین مالیاتی افزایش یابد، باید رفتار مالیات‌دهندگان را پیش از آنکه به مرحله اختلاف یا رسیدگی برسد، هدایت کرد. به بیان دیگر، رویکرد جدید تلاش دارد فرهنگ مالیاتی را در همان نقطه‌ای تقویت کند که داده‌ها جمع‌آوری می‌شوند و تعاملات اقتصادی شکل می‌گیرند، نه در مرحله‌ای که مودیان با برگ تشخیص و روندهای طولانی رسیدگی مواجه می‌شوند.
داده؛ قلب تپنده تحول جدید
این تحول بر چند ستون کلیدی قرار دارد. یکی از مهم‌ترین آن‌ها، به‌روزرسانی قوانین و استانداردهای مرتبط با جریان اطلاعات مالی است. نظام اقتصادی امروز نمی‌تواند با مقرراتی اداره شود که برای شرایط دهه‌های گذشته طراحی شده‌اند. قوانینی مانند پایانه‌های فروشگاهی، اصلاح مقررات مربوط به گزارش‌دهی مالی، الزامات ثبت رسمی نقل و انتقال دارایی‌ها و مقررات حوزه بانک مرکزی، همگی به‌روز می‌شوند تا اطلاعات اقتصادی با دقت و سرعت بیشتری در اختیار نهاد مالیاتی قرار گیرد. این قوانین جدید نه به قصد افزایش فشار، بلکه برای ایجاد تصویر واقعی از اقتصاد طراحی شده‌اند؛ تصویری که بتواند رفتارهای پرخطر را شناسایی و از فعالیت‌های مولد حمایت کند.
در کنار اصلاح قوانین، فناوری نقشی اساسی در بازطراحی نظام مالیاتی دارد. ایجاد ابزارهایی مانند کارپوشه اقتصادی برای هر شهروند، صدور صورت‌حساب الکترونیکی برای تمامی فعالان اقتصادی، توسعه سامانه‌های راستی‌آزمایی خودکار و به‌کارگیری روش‌های هوشمند در حسابرسی، به تدریج ساختاری ایجاد می‌کند که نیاز به مراجعه حضوری، ارائه مدارک کاغذی و فرآیندهای فرسایشی را از میان برمی‌دارد. استفاده از سامانه‌ها باعث می‌شود خطاهای انسانی کاهش یابد، داده‌ها قابل اتکا و قابل تحلیل شوند و سازمان به جای اتکا به کنترل‌های سخت‌گیرانه پسینی، از ابتدا بستری برای جلوگیری از تخلف ایجاد کند.
نقطه تماس مردم با دولت دیجیتال
یکی از نقاط تمایز این نگاه جدید، تغییر از رسیدگی پس از وقوع به پیشگیری قبل از وقوع است. بسیاری از اختلافات مالیاتی گذشته ناشی از فهم نادرست قوانین، تفسیرهای متفاوت یا نبود اطلاعات شفاف بوده است. اما امروز با ارائه آنلاین پیش‌نویس بخشنامه‌ها و امکان اعلام نظر فعالان اقتصادی، استفاده از سامانه‌هایی که نرخ‌ها و ضوابط را به‌صورت شفاف نمایش می‌دهند و برگزاری نشست‌های منظم با صنوف و تشکل‌ها، مسیر اختلافات از همان ابتدا مسدود می‌شود.
این مدل نه‌تنها هزینه‌های اداری را کاهش می‌دهد، بلکه احساس اعتماد و همکاری را میان مودیان و سازمان تقویت می‌کند. تحول جدید بدون دگرگونی ساختار داخلی امکان‌پذیر نبود. تشکیل واحدهایی که بر خوداظهاری، حسابرسی سیستمی، مدیریت ریسک و توسعه خدمات مالیاتی غیرتجاری تمرکز دارند، نشانه‌ای از این است که سازمان امور مالیاتی در تلاش است تا خود را با مدل‌های نوین حکمرانی سازگار کند. این تغییرات ساختاری به سازمان اجازه می‌دهد تا نگاهش را از یک نهاد صرفا وصول‌کننده به یک نهاد هوشمند، تحلیلگر و تنظیم‌گر تغییر دهد.
فرهنگ‌سازی؛ حلقه تکمیلی تحول
اما شاید مهم‌ترین بُعد این تحول، جنبه فرهنگی و اجتماعی آن باشد. باور عمومی نسبت به مالیات، نقشی تعیین‌کننده در میزان همکاری مودیان دارد و بدون ارتقای این باور، بهترین سامانه‌ها و دقیق‌ترین قوانین نیز کارآیی لازم را نخواهند داشت. به همین دلیل، پروژه‌هایی مانند طرح نشان‌دار کردن مالیات، آموزش عمومی، تقویت ارتباطات رسانه‌ای و روش‌هایی برای ساده‌سازی زبان مالیاتی اجرا می‌شوند تا رابطه مردم با این نظام از حالت اجباری و مبهم به رابطه‌ای شفاف، قابل پیش‌بینی و مبتنی بر اعتماد تبدیل شود.
در نهایت، تحول جاری را نمی‌توان تنها مجموعه‌ای از پروژه‌های مجزا دانست؛ این جریان در حال ساخت چارچوبی تازه برای رابطه دولت با فعالیت‌های اقتصادی است. چهارچوبی که در آن مودیان می‌توانند با اتکا به داده‌های دقیق و ابزارهای دیجیتال، تکالیف خود را با سهولت بیشتری انجام دهند و در مقابل، سازمان نیز می‌تواند منابع انسانی و نظارتی خود را به جای رسیدگی‌های گسترده و زمان‌بر، بر ریسک‌های واقعی متمرکز کند. نتیجه این مسیر، کاهش تعارضات، افزایش تمکین، کاهش فرار مالیاتی و حرکت به سمت اقتصادی شفاف‌تر و پایدارتر است. همچنین سازمان امور مالیاتی با راه‌اندازی مرکز ارتباط مردمی و ارائه خدمات مشاوره، ثبت درخواست و پیگیری به‌صورت ۲۴ ساعته، گامی موثر در جهت ارتقای آگاهی عمومی و فرهنگ‌سازی مالیاتی برداشته است.
این مرکز با فراهم کردن امکان پیگیری امور بدون نیاز به مراجعه حضوری، شفافیت و دسترسی‌پذیری نظام مالیاتی را افزایش داده و تعامل سازنده‌تری میان مؤدیان و سازمان ایجاد کرده است. نظام مالیاتی ایران امروز در نقطه‌ای قرار دارد که می‌تواند الگوی جدیدی از تعامل با مردم و فعالان اقتصادی ارائه دهد. اگر این مسیر با همین دقت، شفافیت و رویکرد تعاملی ادامه یابد، مالیات نه یک تکلیف سنگین، بلکه سازوکاری خواهد بود که هم به توسعه کشور کمک می‌کند و هم برای مودیان ارزش و اعتبار واقعی ایجاد می‌کند.
* کارشناس حوزه مالیات
