گنجشکان تهران کجا رفتند؟
گنجشک خانگی یکی از شناخته‌شده‌ترین پرندگان جهان است و تقریبا در هر قاره‌ای یافت می‌شود. انعطاف بالای گنجشک در انتخاب زیستگاه از بوته‌زار و باغچه گرفته تا لبه سقف خانه‌ها آن را همراه همیشگی سکونتگاه‌های انسانی کرده است. علاوه بر کنترل طبیعی جمعیت حشرات و پراکنده کردن بذر گیاهان، گنجشکها در فرهنگ عامه بسیاری از کشورها نماد آزادی، قدرت و حتی خوش‌اقبالی بوده‌اند.
گنجشکها گونه‌های متفاوتی در دنیا دارند که اغلب آنها مهاجرند، اما در میان آنها یک گونه که همان گنجشک خانگی است، مهاجرت نداشته و به صورت بومی در مناطق شهری و روستایی زندگی می‌کند.
با وجود این سازگاری شگفت‌انگیز، جمعیت گنجشکها در دهه‌های اخیر به‌شدت رو به افول است. گزارش BirdLife International نشان می‌دهد که جمعیت گنجشک خانگی در اروپا از دهه ۱۹۷۰ تاکنون حدود ۶۴ درصد کاهش یافته است. الگوی مشابهی در آمریکای شمالی، بخش‌هایی از آسیا و خاورمیانه نیز دیده می‌شود و بیشترین کاهش جمعیت در شهرهای بزرگ و مناطق حومه‌ای رخ داده است. در بخش‌هایی از هند این روند کاهش جمعیت تا ۹۰ درصد هم بوده. به همین دلیل روز جهانی گنجشکها (World Sparrow Day) که از سال ۲۰۱۰ در روز ۲۰ مارس در بیش از ۵۰ کشور دنیا جشن گرفته می‌شود، توسط انجمنی در هند پایه گذاری شد.
این کاهش جمعیت را می‌توانیم شاخصی از نابسامانی اکولوژیک شهرهای صنعتی بدانیم.
اما دلایل کاهش جمعیت گنجشکها چیست و چه باید بکنیم؟
-چهره تازه شهر و خانه‌های بی‌آشیانه
نخستین و شاید جدی‌ترین تهدید، دگرگونی معماری شهری است. روزگاری خانه‌های آجری با بام‌های شیروانی، دیوارهای کاه‌گلی و تراس‌های پر از گلدان، برای گنجشکها بهشت بود. شکاف‌های کوچک در سقف‌ها و درزهای چوبی، آشیانه‌های طبیعی برای جفت‌گیری و پرورش جوجه‌ها فراهم می‌کرد. حیاط خانه‌ها جایی برای پیدا کردن آب و غذا بود ولی امروز همه آنها از بین رفته‌اند. برج‌های شیشه‌ای امروز، با نماهای صیقلی، هیچ گوشه‌ای برای لانه‌سازی این پرنده باقی نمی‌گذارند. حتی درختان کهنسال خیابان ولیعصر، که زمانی شاخه‌هایشان مأمن گنجشکها بود، زیر تیغ هرس‌های شدید و پروژه‌های عمرانی از بین می‌روند.
-غذایی که آرام آرام ناپدید شد
گنجشکها از دانه، غلات و حشرات تغذیه می‌کنند. از طرفی جوجه‌های گنجشکها برای رشد، به حجم بالایی از حشرات زنده نیاز دارند. در گذشته، باغچه‌های محلی و مزارع حاشیه شهر منابع سرشاری از حشرات بودند. امروزه اما مصرف بی‌محابای آفت‌کش‌ها در باغچه‌های خانگی، پارک‌های عمومی و حتی درختان خیابانی این زنجیره غذایی را قطع کرده است.
برخی از پژوهش‌ها نشان می‌دهد که تنوع و تراکم حشرات در پارک‌های مجاور بزرگراه‌های پرتردد به‌طور چشم‌گیری کمتر از پارک‌های قدیمی‌تر و کم‌ترافیک است ؛ همان مناطقی که کاهش حضور گنجشکها نیز چشم‌گیرتر بوده است.
-آلودگی‌های خاموش
دو دشمن پنهان دیگر، آلودگی صوتی و آلودگی نوری‌اند. گنجشکها برای ارتباط، یافتن جفت و هشدار دادن به یکدیگر به سیگنال‌های صوتی دقیق وابسته‌اند. در پژوهشی میدانی در شهر بیجار، تراکم جمعیت گنجشک با افزایش دسیبل صدا، کاهش مستقیم نشان داد. تهران با ترافیک بی‌وقفه، بوق‌های ممتد و چراغ‌های نئونی، شب و روز را برای این پرندگان بی‌مرز کرده است. این اختلال ریتم طبیعی، نه‌تنها تغذیه که حتی چرخه تولیدمثل گنجشکها را مختل می‌کند.
- شواهدی از دل پژوهش‌های ایرانی
متاسفانه در ایران پژوهش‌های مستقیمی برای یافتن علت کاهش جمعیت گنجشکها انجام نشده‌‌است. اما در سال ۱۴۰۳ در پژوهشی، فلزات سنگین مانند سرب، کروم و کادمیوم در پرهای گنجشک‌های پارک‌های تهران را اندازه‌گیری کردند.
تراکم این عناصر در پرندگان نزدیک بزرگراه‌ها به‌طور معناداری بالاتر بود. چنین آلاینده‌هایی می‌تواند بر سلامت و باروری این گونه اثر منفی بگذارد.
این اتفاق نه تنها در کلان‌شهرهای ایران بلکه در دنیا، یک معضل برای پرندگان شهری است. همچنین یک پژوهش ژنتیک روی جمعیت‌های گنجشک خانگی در بهبهان و سنندج نشان داده است که این پرندگان تفاوت‌های ساختاری ژنتیک پیدا کرده‌اند؛ نشانه‌ای از فشارهای زیست‌محیطی و انزوای جمعیتی.
- رقابت بر سر غذا و محل لانه‌سازی
زمانی که مشاهده گونه‌هایی مانند بلبل خرما، مینا، کلاغ‌ها، طوطی‌ها، سارها و کبوترها در تهران بیشتر از گنجشکها شد این سوال در ذهن‌ها ایجاد شد که آیا علت ناپدید شدن گنجشکها گونه‌های مهاجم و غیربومی هستند؟
شواهد علمی برای اثبات این موضوع کم است اما همزمانی افزایش این گونه‌ها در کنار ناپدید شدن گنجشکها می‌تواند زنگ خطری باشد. اما پژوهش‌های میدانی در هند نشان می‌دهد که پرندگان شهریِ سازگارتر مانند مرغ مینا (Common Myna)، کبوتر صخره‌ای (Rock Pigeon) و کلاغ هندی (House Crow) به‌ویژه در کلان‌شهرهایی چون دهلی و بمبئی با گنجشکها برای منابع غذایی و مکان‌های لانه‌سازی رقابت می‌کنند. این گونه‌ها با رژیم غذایی متنوع و توان بالای سازگاری، به‌راحتی از فضاهای مصنوعی، زباله‌های شهری و شکاف‌های ساختمانی استفاده کرده و زیستگاه‌های باقی‌مانده گنجشکها را اشغال می‌کنند.
احتمالا این وضعیت در تهران نیز مشابه است. هرچند مطالعات تکمیلی برای سنجش دقیق سهم این رقابت و شناسایی دقیق گونه‌های مهاجم ضروری است.
راهکارهایی که ممکن است گنجشکها را به تهران بازگرداند
قبل از هرکاری باید پژوهش‌های دقیق و علمی روی این گونه انجام شود.
۱. ایجاد فضاهای سبز متنوع، توسعه پارک‌های بومی، باغ‌های محلی و پشت‌بام‌های سبز، منابع غذا و پناهگاه طبیعی را برای گنجشکها افزایش می‌دهد. کاشت درختان بومی و گیاهان گل‌دار می‌تواند راه‌حل خوبی باشد.
۲. نصب جعبه‌های لانه‌سازی استاندارد (نست باکس «Nest box» یا «جعبه لانه») پرندگان می‌تواند راه استانداردی برای جذب و بازگرداندن گنجشکها به محیط شهری باشد. البته ساخت هر نست‌باکس برای هر گونه پرنده استانداردهای خود را دارد که بهتر است قبل از ساخت و نصب از کارشناسان حوزه پرندگان کمک بگیریم.
با توجه به تجربه‌ای که در ساخت و نصب نست باکس در اصفهان داشتیم، بسیاری از جعبه‌ها مورد استقبال گنجشکها قرار گرفتند.
۳. معماری دوستدار پرنده و حفظ شکاف‌های ایمن در بازسازی‌ها می‌تواند زیستگاه از دست رفته این پرندگان را در شهرها جبران کند.
۴. کاهش مصرف آفت‌کش‌هاو حذف سموم شیمیایی در فضاهای شهری و کشاورزی حومه، تراکم حشرات را افزایش می‌دهد و زنجیره غذایی طبیعی را احیا می‌کند.
۵. مدیریت آلودگی نوری و صوتی راه حل دیگر است. خاموش کردن نورهای اضافی نیمه‌شب، به‌کارگیری چراغ‌های کم‌نور یا رنگ زرد و ایجاد کمربندهای سبز برای کاهش صدا، رفتار طبیعی پرندگان به‌خصوص گنجشکها را به حالت عادی بازمی‌گرداند.
۶. آموزش و مشارکت مردمی یک راه‌حل عالی و پایدار است. کمپین‌های اطلاع‌رسانی، برنامه‌های آموزشی مدارس و پروژه‌های علم شهروندی مردم را به نصب جعبه‌های لانه و ثبت داده‌های جمعیتی ترغیب می‌کند و به تصمیم‌گیری شهری کمک می‌رساند. راهی که در کشورهای اروپایی و هند برای بازگرداندن گنجشکها به محیط شهری شروع کرده‌اند.
پایانی از دل یک حفاظت‌گر پرندگان
وقتی سحرگاه‌های تهران به جای جیک‌جیک همیشگی، با سکوت و صدای موتور خودروها آغاز می‌شود، من فقط نبود یک پرنده را حس نمی‌کنم؛ نبود بخشی از حیات شهر را می‌بینم. گنجشکها شاید کوچک باشند، اما صدای آنها یادآور پیوند عمیق انسان با طبیعت است. اگر می‌خواهیم شهری زنده و پویا داشته باشیم، باید دوباره به این مهمان‌های کوچک خوشامد بگوییم پیش از آنکه سکوت، تنها صدای ماندگار آسمان تهران شود.
