چرا جنگلهای آفریقا بهجای جذب کربن، خود به منبع انتشار آن تبدیل شدهاند؟
چرخش اقلیمی در قلب آفریقا
مطالعهای که بهتازگی در نشریه معتبر «نیچر» منتشرشده نشان میدهد جنگلها و ساواناهای درختدار(چوبی) آفریقا که بهطور تاریخی بهعنوان «چاهک کربن» عمل میکردند، بعد از سال۲۰۱۰ دچار یک «گذار بحرانی» شدهاند؛ گذاری که طی آن، نقش این اکوسیستمها از جذب کربن به تولید و انتشار آن تغییر کردهاست.
ساواناهای چوبی آفریقا اکوسیستمهایی میان جنگل و علفزارند که با پوشش پراکنده درختان مقاوم به خشکی عمدتا در جنوب صحرای بزرگ آفریقا (صحرای ساهارا) گسترش یافتهاند. این زیستبومها اگرچه نقش مهمی در جذب و ذخیره کربن دارند، اما اخیرا در اثر خشکسالی، آتشسوزی و تخریب انسانی، به منبع انتشار کربن تبدیل شده و به همیندلیل بهعنوان یکی از نقاط گذار اقلیمی شناخته میشوند.
این تحقیقات جدید که با استفاده از دادههای ماهوارهای و بهدست پژوهشگران مرکز ملی پایش زمین در دانشگاههای لستر، شفیلد و ادینبروی بریتانیا انجامشده، برای نخستینبار بهصورت کمی نشان میدهد؛ فشارهای انسانی چگونه ظرفیت طبیعی جنگلها برای مقابله با گرمایش زمین را تضعیف کردهاست. اهمیت این یافتهها از آن جهت دوچندان است که جنگلهای آفریقا حدود یکپنجم کل کربن جذبشده در جهان را به خود اختصاص میدهند. در قلب این سامانه، جنگل بارانی کنگو قرار دارد؛ دومین جنگل بارانی بزرگ جهان پس از آمازون که اغلب از آن با عنوان «ریههای آفریقا» یاد میشود.
با اینحال گزارش جدید نشان میدهد؛ تنها بین سالهای ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۷، جنگلهای آفریقا سالانه بهطور متوسط ۱۰۶میلیونتن از زیستتوده خود را از دست دادهاند؛ زیستتودهای که شامل درختان و سایر گیاهانی است که نقش کلیدی در ذخیره کربن دارند. این کاهش بهمعنای افت شدید توان این جنگلها در جذب دیاکسیدکربن از جو زمین است.
بر اساس نتایج این پژوهش، مناطق بهشدت آسیبدیده عمدتا در جنگلهای پهنبرگ گرمسیری جمهوری دموکراتیک کنگو، ماداگاسکار و بخشهایی از غربآفریقا قرار دارند؛ مناطقی که همزمان با رشد جمعیت، گسترش کشاورزی و افزایش فشار برای بهرهبرداری از منابع طبیعی مواجه بودهاند. نویسندگان گزارش هشدار میدهند؛ پیامدهای این تغییر «عمیق و جهانی» است، زیرا کاهش ظرفیت جذب کربن در آفریقا، شکاف میان میزان انتشار گازهای گلخانهای و سطحی که برای تحقق اهداف توافق پاریس لازم است را بیش از پیش عمیق میکند. توافق پاریس که در سال۲۰۱۵ میان ۱۹۶کشور به امضا رسید، هدفگذاریکرده که افزایش دمای متوسط زمین به کمتر از ۲ درجه سانتیگراد نسبت به دوران پیشاصنعتی محدود شود.
چاهکهای طبیعی کربن
تحقق این هدف نهتنها مستلزم کاهش سریع انتشار گازهای گلخانهای، بلکه نیازمند حفظ و تقویت چاهکهای طبیعی کربن، از جمله جنگلها است. اکنون اما یافتههای تازه نشان میدهد یکی از مهمترین این چاهکها در حال از دستدادن کارکرد خود است، اما چه عواملی پشت این تغییر نگرانکننده قرار دارند؟ پاسخ کوتاه، همان نیرویی است که در قلب بحران اقلیمی قرار دارد: فعالیت انسان. از آغاز عصر صنعتی، انتشار کربن بهواسطه سوزاندن سوختهای فسیلی مانند زغالسنگ، نفت و گاز افزایش چشمگیری داشتهاست. جنگلها برای مدتی توانستند بخشی از این بار اضافی را جذب کنند، اما ظرفیت آنها بینهایت نیست. افزایش قطع درختان برای تبدیل جنگلها به زمینهای کشاورزی، تامین چوب برای پروژههای زیرساختی و استفاده گسترده از هیزم بهعنوان سوخت، بهتدریج این ظرفیت را فرسوده کردهاست. گزارش «نیچر» هشدار میدهد که این روند ممکن است در آینده تشدید شود.
رشد جمعیت در آفریقا، افزایش تقاضای صادراتی(بهویژه از سوی بازارهای آسیایی) و فشار ناشی از توسعه کشاورزی برای محصولات تجاری، همگی عواملی هستند که منابع طبیعی این قاره را بیش از پیش تحتفشار قرار میدهند. در این میان، کیفیت حکمرانی محلی و نحوه مدیریت پایدار منابع، نقشی تعیینکننده در تداوم یا مهار این روند خواهندداشت. برای درک بهتر اهمیت موضوع، باید به مفهوم «چاهک کربن» توجه کرد. چاهک کربن به هر سامانه طبیعی گفته میشود که بیش از آنچه کربن تولید میکند، دیاکسیدکربن جذب میکند. در خشکی، جنگلها و پوششهای گیاهی از طریق فتوسنتز کربن را از جو میگیرند و آن را در تنه درختان، برگها و خاک ذخیره میکنند، با اینحال فعالیتهایی مانند کشاورزی فشرده میتواند این فرآیند را مختلکرده و حتی خاک را به منبع انتشار کربن تبدیل کند.
در مقیاس جهانی، اقیانوسها بزرگترین چاهک کربن بهشمار میروند و حدود یکچهارم کل انتشار کربن بشر را جذب میکنند، اما آنها نیز با محدودیتها و پیامدهای زیستمحیطی خاص خود مواجهند. آفریقا تنها نقطه بحرانی نقشه جهانی جنگلها نیست. جنگل آمازون نیز سالهاست در کانون نگرانی دانشمندان قرار دارد. مطالعات اخیر نشاندادهاند که جنگلزدایی در آمازون، درختانی را از بین میبرد که میتوانستند حجم عظیمی از کربن را جذب کنند.
زمینهای پاکسازیشده اغلب به کشاورزی و دامداری اختصاص مییابند؛ فعالیتهایی که خود منبع انتشار گازهای گلخانهای هستند، با اینحال تشدید سیاستهای مقابله با جنگلزدایی در برزیل باعثشده نگرانیها درباره ازدسترفتن کامل نقش آمازون بهعنوان چاهک کربن، دستکم در کوتاهمدت، تا حدی فروکش کند. سازمانهای محیطزیستی هشدار میدهند که ازدسترفتن چاهکهای کربن جنگلی، پیامدهایی «فاجعهبار» برای انسان و سیاره زمین خواهدداشت. بدون این سپرهای طبیعی، مسیر دستیابی به اهداف اقلیمی جهانی بهمراتب دشوارتر و پرهزینهتر میشود.
ابتکارات بینالمللی
در واکنش به این تهدید، برخی ابتکارات بینالمللی شکل گرفتهاست. یکی از آنها طرحی موسوم به «تسهیلات همیشگی جنگلهای گرمسیری» است که با ابتکار برزیل راهاندازی شده و هدف آن جمعآوری ۱۰۰میلیارد دلار برای جبران مالی کشورهایی است که جنگلهای خود را دستنخورده حفظ میکنند، با اینحال تاکنون تنها ۶.۵میلیارد دلار از این هدف محقق شده؛ رقمی که فاصله زیادی با نیاز واقعی حفاظت از جنگلها دارد. نویسندگان گزارش تاکید میکنند؛ حفاظت از چاهک کربن آفریقا باید به یکی از اولویتهای سیاست اقلیمی جهانی تبدیل شود.
به باور آنها، جلوگیری از تداوم کاهش زیستتوده جنگلی نیازمند اقداماتی هماهنگ در حوزههای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است؛ از تقویت ظرفیتهای محلی و بهبود حکمرانی جنگلها گرفته تا ایجاد مشوقهای اقتصادی برای استفاده پایدار از منابع طبیعی. با این همه، حتی بهترین برنامههای حفاظتی نیز بدون کاهش جدی وابستگی جهان به سوختهای فسیلی کافی نخواهد بود.هایکو بالتسر، استاد جغرافیای فیزیکی دانشگاه لستر و از نویسندگان این پژوهش، در گفتوگو با نشریه «نیو ساینتیست» هشدار داده که اگر جنگلهای گرمسیری بهعنوان یکی از ابزارهای اصلی مهار تغییرات اقلیمی از دست بروند، جهان ناچار خواهدشد با سرعتی بسیار بیشتر به سمت انتشار نزدیک به صفر کربن حرکت کند.
به بیان دیگر، ازدسترفتن جنگلها، بار مسوولیت کاهش انتشار کربن را مستقیما بر دوش بخش انرژی و اقتصاد جهانی میاندازد. پیام این پژوهش روشن و نگرانکننده است: بحران اقلیمی وارد مرحلهای شده که حتی متحدان طبیعی بشر، یعنی جنگلها، در حال عقبنشینیاند. اگر این روند مهار نشود، پاسخ به پرسش عنوان این گزارش دیگر تردیدآمیز نخواهد بود؛ جنگلها نهتنها پاسخ تغییرات اقلیمی نخواهند بود، بلکه خود به یکی از نشانههای عمیقترشدن این بحران بدل میشوند.
