چگونه کارگران غیررسمی، پسماند را به چرخه اقتصاد بازمیگردانند؟
«جنگجویان سبز» در خیابان‌های ویتنام
دوچرخه‌های آنها زیر بار سنگین پسماندهای پلاستیکی به غژغژ افتاده است. در بقچه‌های پسماند آنها که به طرزی باورنکردنی روی هم سوار شده‌اند و قرار است به جای دورریز، به مصرف دوباره برسند، همه چیز به چشم می‌خورد: بطری‌های آب، ظرف‌های غذا، قوطی‌های شوینده. خانم «انگواین تی‌لان» ۵۹ ساله و یکی از مهاجران فصلی در پایتخت ویتنام است. او هر سال با پولی که از جمع‌آوری پسماندهای پلاستیکی به دست آورده، به روستای خود بازمی‌گردد تا فرزندان و نوه‌هایش را تامین مالی کند. به‌رغم تمام سختی‌ها و حتی خطراتی که شغلش دارد، شرافت و ارزش ذاتی در آن یافته است. او می‌گوید: «من نمی‌خواهم مردم درک اشتباهی از این شغل داشته باشند و آن را شغل بدی ببینند.
این شغلی است که کمک می‌کند محیط‌زیست تمیز و سبز بماند.» «انگواین تی‌کن» هم یکی از ۱۰ هزار زنی است که پلاستیک‌های سطح شهر هانوی را برای بازیافت آنها جمع‌آوری می‌کنند. او که ۷۴ ساله است، بیش از دو دهه از زندگی خود را وقف این شغل غیررسمی کرده است. شرایطی که زنانی مانند تی‌کن و تی‌لان در آن کار می‌کنند، اغلب سخت و آزاردهنده است. تی‌لان می‌گوید: «این نوع کار، فشارهای جسمانی زیادی دارد. از یک سو، به دلیل فشارهای فیزیکی، بدن تحلیل می‌رود. از طرف دیگر، در معرض آلودگی‌های سنگین زیست‌محیطی قرار داریم. به دلیل این شرایط، سلامت ما آسیب دیده است.» این زنان، بخشی از پیشکاران زیست‌محیطی ویتنام هستند که قدرشان دانسته نمی‌شود. آنها بخشی از یک ارتش نامرئی از کارگران غیررسمی یا آزاد هستند.
بیشترشان زنان روستایی مسن هستند که بار جمع‌آوری و تفکیک حدود ۶۰ درصد از پلاستیک‌های قابل بازیافت کشور را به دوش می‌کشند. داستان‌های آنها در قلب یک مستند کوتاه به نام «جنگجویان نامرئی» روایت شده است. این مستند نشان می‌دهد که چگونه اقدامات شهروندان محلی (با تکیه بر شرافت، تاب‌آوری و جامعه)، باعث تحول واکنش ویتنام به بحران جهانی آلودگی پلاستیکی می‌شود. تی‌کن می‌گوید: «این شغل خیلی مهم است. ما مواد بازیافتی را جمع‌آوری می‌کنیم و کمک می‌کنیم محیط‌زیست سبز و تمیز بماند. این کار به کشور نفع می‌رساند و آن را زیباتر می‌کند.» او ادامه می‌دهد: «با تفکیک پسماندهای مختلف، ما هر روز کمک می‌کنیم که بازیافت و فعالیت‌های زیست‌محیطی موثرتر شوند.»
بار جنسیتی کار پسماند
جهان هر سال بیش از ۴۰۰میلیون تن پسماند پلاستیکی به جای می‌گذارد و بیشتر آنها سر از رودخانه‌ها، دریاها و اکوسیستم‌ها درمی‌آورند تا جریان طبیعی محیط‌زیست و گردش انرژی آن را مختل کنند. برخی نیز در محل‌های خفه‌کننده دفن پسماند در کشورهای کم‌درآمد رها می‌شوند. ویتنام، یکی از پرسرعت‌ترین اقتصادهای در حال رشد جنوب شرقی آسیا، تبدیل به نقطه‌ای پرولع برای مصرف پلاستیک شده است. این کشور به تنهایی هر سال ۱.۸میلیون تن پلاستیک مصرف می‌کند که فقط حدود ۲۷درصد آن بازیافت می‌شود. البته ویتنام همزمان که بخشی از مشکل است، خود را به عنوان بخشی از راهکار نیز مطرح کرده و می‌تواند یک رهبر بالقوه در حل مشکل پسماندهای پلاستیکی جهان باشد.
در پس ۹۰درصد از پسماندهای پلاستیکی بازیافت شده در ویتنام، افرادی مانند تی‌کن و تی‌لان دیده می‌شوند که دوچرخه یا گاری سنگینی را در کوچه‌های تنگ و تاریک شهر به پیش می‌رانند تا پسماندهای خانوارها را جمع کنند؛ آن هم اغلب بدون دستکش یا تجهیزات حفاظتی و ایمنی لازم. اغلب کارگران غیر رسمی زنجیره ارزش پلاستیک در ویتنام را زنان ۴۰ تا ۷۰ ساله تشکیل می‌دهند. بسیاری از آنها مهاجران فصلی هستند که از نواحی روستایی به پایتخت ویتنام رفت‌وآمد دارند.
آنها این شغل را به این دلیل بر عهده گرفته‌اند که ساعات کاری آن انعطاف‌پذیر است و می‌توانند به هر شکلی، وظایف محلی خود را هم پیش ببرند؛ ضمن آنکه برای شروع این کار سرمایه چندانی نیاز ندارند. اما چالش‌های کار آنها کم نیست. از یک‌سو، با فشارهای جسمانی و قرار گرفتن در معرض آلودگی‌ها مواجه هستند. از سوی دیگر خطرات فراوانی مانند آتش‌سوزی مکرر، ننگ اجتماعی و فقدان امنیت شغلی ناشی از گسترش مکانیزاسیون و بخش‌های مرد‌محور صنعت پسماند آنها را تهدید می‌کند. از طرف دیگر، هیچ یک از این کارگران، تحت حفاظت رسمی قوانین یا اتحادیه‌های کارگری نیستند.
البته این مساله شاید آنقدر هم بغرنج نباشد؛ به هر حال، همه کارگران خط مقدم بازیافت پلاستیک ویتنام نمی‌خواهند حوزه فعالیت آنها به رسمیت شناخته شود. خانم «انگایت آن»، مدیر شورای ملی اقدام مشترک پلاستیک ویتنام (NPAP) می‌گوید که نظرسنجی از کارگران غیررسمی نشان می‌دهد بسیاری از آنها تمایلی ندارند که به رسمیت شناخته شوند. این مقام مسوول می‌گوید: «بازخوردی که از آنها گرفته‌ایم، این است که بسیاری از آنها نمی‌خواهند رسمی شوند، چرا که برایشان این فقط یک شغل فصلی و پاره‌وقت است. همچنین در انجام آن احساس آزادی می‌کنند و تحت فشار نیستند که هر روز حتما ۸ ساعت کار کنند.»
سیستمی وجود دارد که متکی به زحمات آنها است اما همواره به قدری که شایسته است، از آنها قدردانی نمی‌شود. البته هوانگ داک ووانگ، رئیس هیأت‌مدیره موسسه ویت‌سایکل (VietCycle) معتقد است که این شرایط تغییر خواهد کرد. او که موسسه‌اش، یک نهاد محلی متمرکز بر بهبود شرایط کار و زندگی کارگران غیررسمی حوزه پسماند است، می‌گوید: «طی سال‌های اخیر، تغییری بزرگ در نگاه جامعه به این شغل ایجاد کرده‌ایم. در گذشته، این افراد با انگ و نامی تحت عنوان قراضه جمع‌کن یا دلال آشغال مواجه بودند. اما ما تلاش کرده‌ایم که اصطلاحی جدید برای آنها رواج دهیم: جنگجویان سبز. این عنوان، اهمیت کار آنها برای محیط‌زیست و جامعه ویتنام را نشان می‌دهد.»
بهبود وجهه اجتماعی کارگران پسماند
موسسه ویت‌سایکل که ۵ سال پیش بنیان‌گذاری شد، تمرکز خود را بر فعالیت‌های مختلفی مانند دفاع از کارگران غیررسمی حوزه پسماند، حمایت اجتماعی و آموزش عمومی گذاشته است. این موسسه، تجهیزات ایمنی و دوچرخه در اختیار کارگران غیررسمی قرار می‌دهد، زنان را در مورد ایمنی آتش‌سوزی و مدیریت مالی آموزش می‌دهد و به آنها کمک می‌کند از خدمات اجتماعی کشور بهره‌مند شوند. این موسسه همچنین کمپین‌هایی به راه انداخته است تا خانوارها را تشویق به تفکیک پسماندهایشان کند تا به این صورت نرخ بازیافت افزایش یابد و آلودگی کمتری ایجاد شود.
اما احتمالا مهم‌ترین کاری که ویت‌سایکل انجام داده، بهبود وجهه اجتماعی کارگران حوزه پسماند از طریق تغییر نگاه جامعه به آنها بوده تا به‌طور روزافزونی به جای آنکه آشغال‌جمع‌کن تلقی شوند، به چشم متخصصان محیط‌زیست به آنها نگریسته شود. زنانی مانند تی‌کن و تی‌لان اکنون به عنوان «ستون فقرات مدیریت پسماند خشک در کشور» شناخته می‌شوند. دانگ انگوایت آن با بیان این مطلب، اضافه می‌کند: «آنها نیروی کاری بسیار منحصر بفرد در ویتنام هستند.»
برای ویت‌سایکل، ایجاد شبکه «جنگجویان سبز» راحت نبوده است. یکی از نخستین شرکای آنها در حمایت از این طرح، شرکت کالاهای مصرفی و بسته‌بندی یونیلیور بود. آنها در یک برنامه همکاری مشترک به نام «تولد مجدد پلاستیک» برای ۳ هزار نفر از کارگران غیررسمی تجهیزات ایمنی و حفاظتی، یونیفرم و سایر اقلام ضروری ماهانه را فراهم می‌کنند. این برنامه از سال ۲۰۲۱ شروع شده و همچنان ادامه دارد.
کارگران همچنین برنامه‌های آموزشی اختصاصی درباره تفکیک پسماند دریافت می‌کنند و برای تعدادی از کارگران غیررسمی منتخب بیمه سلامت نیز فراهم شده است.
یونیلیور از طریق این‌گونه پروژه‌های اقتصاد چرخشی
(که به‌معنای بازگشت مواد اولیه به چرخه اقتصاد است) به تعهدات خود در زمینه برنامه چرخش منصفانه (FCI) عمل می‌کند. هدف از این برنامه، همکاری با شرکای همسو برای بهبود شرایط زندگی کارگران حوزه پسماند و ادغام حوزه پسماند غیررسمی با زنجیره ارزش رسمی است. به جز آن، برنامه چرخش منصفانه این هدف ثانویه را هم دنبال می‌کند که از طریق مشارکت با سازمان‌های حوزه پسماند، درک بهتری از نیازهای کارگران آن و چالش‌های پیش رویشان به دست آورد تا در نهایت از این طریق بتواند اقدامات خود را بهبود دهد.
اقدامات محلی ویت‌سایکل با اصطلاحات ملی برجسته کشور همگام است. در سال ۲۰۲۰، ویتنام یک قانون حفاظت از چشم‌اندازهای زیست‌محیطی تصویب کرد که تفکیک پسماند در مبدا را الزامی کرده و چارچوب‌های عمل برای مسوولیت‌پذیری تولیدکنندگان را روشن ساخته است. این کشور همچنین یک برنامه اقدام ملی برای مدیریت پسماندهای پلاستیکی ساحلی تدوین کرده که به دنبال کاهش ۷۵ درصدی آلودگی‌های پلاستیکی اقیانوس تا سال ۲۰۳۰ است.
ویت‌سایکل همچنین یکی از اعضای شورای ملی اقدام مشترک پلاستیک ویتنام (NPAP) است که اهداف اقتصاد چرخشی این کشور را از طریق مشارکت ذی‌نفعان مختلف به پیش می‌برد. آنها کارگروه‌های تخصصی کوچک‌تری برای برابری جنسیتی و شمول‌‌گرایی اجتماعی دارند و ویت‌سایکل اطمینان حاصل می‌کند که طرح‌ها و سیاست‌های تدوینی، به‌ویژه به دلیل ترکیب جنسیتی کارگران غیررسمی، منطبق با حساسیت‌های زیست‌محیطی و اجتماعی آنها باشد.
ووداک دام‌کوانگ، قائم‌مقام دپارتمان همکاری بین‌المللی وزارت کشاورزی و محیط‌زیست ویتنام که همزمان جانشین دبیرکل شورای ملی اقدام مشترک پلاستیک است، درباره مزیت‌های آن چنین می‌گوید: «شورای ملی اقدام مشترک پلاستیک ویتنام در حال حاضر یکی از معدود سازمان‌های مشارکتی است که توانسته همکاری و هماهنگی نزدیک بیش از ۲۰۰ عضو، نهاد دولتی، بخش کسب‌وکار، سازمان‌های بین‌المللی و جامعه متخصصان محیط‌زیست، اقتصاد چرخشی و مدیریت پسماند پلاستیکی را ممکن سازد.»
او توضیح می‌دهد: «پس از ۵ سال تلاش، بیش از ۵۷۰ راهکار نوآورانه مورد حمایت قرار گرفته و بیش از ۱۶۰ برنامه کاهش پسماند پلاستیکی آغاز شده است. علاوه بر آن، نزدیک به ۷ هزار نفر از زنان جمع‌آوری‌کننده پسماند تحت حمایت قرار گرفته‌اند.»
شورای ملی ویتنام یکی از نهادهای زیرمجموعه مجمع جهانی اقتصاد هم به شمار می‌رود که با مشارکت ۲۵ کشور و نمایندگی ۱.۵میلیارد نفر از ساکنان زمین، بزرگ‌ترین نهاد بین‌المللی برای حل معضل جهانی آلودگی پلاستیکی در جهان است. برنامه‌های مجمع جهانی اقتصاد به دنبال تغییرات نظام‌مند در زنجیره ارزش پلاستیک است و کشورها را در مسیر گذار به سمت اقتصاد چرخشی حمایت می‌کند.
این نهاد بین‌المللی از طریق برنامه شمول‌گرای پلاستیک در همکاری با وزارت محیط‌زیست، غذا و اقدامات روستایی بریتانیا توانسته در سال ۲۰۲۴ از ۲۴ سازمان مشابه ویت‌سایکل پشتیبانی کند. این پشتیبانی در زمینه‌هایی مانند ایجاد مهارت، بهبود وضعیت معاش و راهکارهای پیشرفته شمول‌گرای متناسب با اقتصاد غیررسمی بوده است. تا امروز، این برنامه بیش از ۲۰ هزار کارگر پسماند غیررسمی در سراسر جهان را زیر چتر خود گرفته است.
آلودگی پلاستیکی یک بحران جهانی است. اما راهکارها، همان‌طور که جنگجویان سبز ویتنام به ما نشان داده‌اند، از دستان انسان‌ها شروع می‌شود؛ از طریق تفکیک، جمع‌آوری و باور به اینکه تغییرات ممکن هستند.
منبع: مجمع جهانی اقتصاد
