غفلت از معماری «نور»

 با وجود هزینه‌های سنگین برای ساخت‌‌‌‌‌وساز، در اغلب پروژه‌ها نور تنها به‌عنوان روشنایی درنظر گرفته‌می‌شود، نه عاملی برای کیفیت فضا، بهره‌‌‌‌‌وری و امنیت. نتیجه این غفلت، ساختمان‌هایی است پرنور اما بی‌‌‌‌‌جان و شهرهایی که در شب خاموش می‌شوند. این در حالی است که «نور» در معماری سنتی ایران جایگاهی بنیادین داشته و از بادگیر تا شیشه‌‌‌‌‌های رنگی، بخشی از هویت فضای شهر را شکل می‌داد، اما معماری معاصر ایران در بسیاری از پروژه‌های شهری و ساختمانی از این عنصر حیاتی غافل مانده‌است. در حالی‌که نور نه فقط عامل دید، بلکه ابزار هویت، امنیت و پایداری شهری است، نگاه صرفا فنی و تزئینی به آن باعث‌شده کیفیت فضاهای عمومی و حتی بهره‌‌‌‌‌وری محیط‌های کاری در شهرها کاهش یابد. 

خطای مفهومی در ساخت‌‌‌‌‌وساز

در ایران، مفهوم «نور» اغلب با «روشنایی» اشتباه گرفته‌می‌شود، در حالی‌که روشنایی صرفا جنبه فنی و فیزیکی دارد، نور در معماری و شهرسازی مفهومی کیفی است که بر احساس، جهت‌‌‌‌‌یابی، ادراک و حتی رفتار انسان اثر می‌گذارد. با وجود هزینه‌های بالا برای تجهیزات نورپردازی، نبود درک درست از ماهیت نور باعث‌شده نتیجه اغلب پروژه‌ها نه‌تنها مطلوب نباشد، بلکه اثرات معکوس ایجاد کند. در ساختمان‌های مسکونی و اداری، نورپردازی معمولا در مرحله پایانی و بدون هماهنگی با طراحی فضا انجام می‌شود. چراغ‌‌‌‌‌ها بر اساس زیبایی ظاهری یا قیمت انتخاب می‌شوند نه بر اساس نیاز عملکردی و روانی. نتیجه آن خانه‌‌‌‌‌هایی است پرنور اما فاقد حس آرامش و محیط‌های کاری‌ که با وجود لامپ‌‌‌‌‌های فراوان، خستگی و بی‌‌‌‌‌انرژی‌بودن کارکنان در آن مشهود است. در ساختمان‌‌‌‌‌سازی معاصر ایران، نور طبیعی به‌تدریج از معماری حذف شده‌است. ساخت‌‌‌‌‌وسازهای فشرده و زمین‌‌‌‌‌محور، اجازه ورود نور روز را از بسیاری از واحدها گرفته‌است. پنجره‌‌‌‌‌ها کوچک‌تر و دیوارها ضخیم‌‌‌‌‌تر شده‌اند، در حالی‌که هیچ‌جایگزینی برای کیفیت نور طبیعی در طراحی درنظر گرفته نمی‌شود.

در بسیاری از ساختمان‌های لوکس نیز که هزینه‌های بالایی برای نورپردازی انجام می‌شود، استفاده نادرست از منابع نور باعث خستگی چشم، بازتاب‌‌‌‌‌های زننده و کاهش آسایش حرارتی می‌شود. نورهای سفید و سرد که تصور می‌شود مدرن‌‌‌‌‌اند؛ در واقع اثر منفی بر روان و خلق‌‌‌‌‌و‌‌‌‌‌خوی ساکنان دارند. در مقابل، استفاده هوشمند از نور طبیعی و ترکیب آن با نور مصنوعی می‌تواند به بهبود سلامت و صرفه‌جویی انرژی کمک کند؛ مفهومی که در کشورهای پیشرفته، بخش مهمی از «طراحی پایدار» به‌‌‌‌‌شمار می‌آید اما در ایران هنوز در سطح تزئینات باقی‌مانده‌است.

حذف زندگی شبانه

این موضوع در طراحی شهرها نیز تسری یافته‌است، در طراحی شهری ایران، نور هنوز نقشی در برنامه‌ریزی ندارد. بیشتر خیابان‌ها و فضاهای عمومی پس از غروب آفتاب کارکرد خود را از دست می‌دهند. در بسیاری از محلات، روشنایی محدود به چراغ‌‌‌‌‌های خیابانی است که با کم‌ترین توان و بدون طراحی نوری مناسب نصب شده‌اند. نبود نور کافی نه‌‌‌‌‌تنها بر احساس امنیت شهروندان تاثیر گذاشته، بلکه منجر به کاهش فعالیت اجتماعی و اقتصادی در ساعات شب شده‌است.

در حالی‌که در بسیاری از شهرهای جهان همچون پاریس، بارسلونا و سئول، طراحی نور به‌عنوان ابزاری برای فعال‌‌‌‌‌سازی فضاهای شهری شناخته می‌شود، در ایران این مفهوم تقریبا ناشناخته مانده‌است. در خیابان‌ها و میدان‌هایی که می‌توانستند بستر «زندگی شبانه» باشند، نور یا وجود ندارد یا به شکلی تزئینی و بی‌‌‌‌‌هدف استفاده می‌شود. پروژه‌هایی مانند نورپردازی نمای ساختمان‌ها نیز اغلب بدون طرح جامع انجام می‌شوند و نه بر پایه‌‌‌‌ استاندارد، بلکه سلیقه‌‌‌‌‌ای و مقطعی‌‌‌‌‌اند. نتیجه این وضعیت، شهرهایی تاریک است که شب‌‌‌‌‌هایشان زودتر از مردم به خواب می‌رود.در معماری ایرانی، نور همیشه فراتر از روشنایی بوده‌است؛ عامل معنا، زیبایی و نظم فضایی. از حیاط‌‌‌‌‌های مرکزی تا ارسی‌‌‌‌‌های رنگین، نور در معماری ایران نقشی شاعرانه و کارکردی توامان داشت، اما با ورود معماری مدرن و رشد شهرنشینی، نقش فرهنگی نور به‌تدریج کمرنگ شد و جای خود را به چراغ‌‌‌‌‌های سرد و صنعتی داد. این در حالی است که در میدان‌‌‌‌‌ها، معابر و پارک‌‌‌‌‌ها، نورپردازی صحیح می‌تواند همزمان امنیت، زیبایی و حس تعلق ایجاد کند. 

مطالعات نشان می‌دهد روشنایی مناسب در میدان‌‌‌‌‌ها و فضاهای عمومی، میزان جرم را کاهش داده و حضور شهروندان را در شب افزایش می‌دهد، همچنین فناوری‌های جدید مانند LED و سیستم‌های هوشمند کنترل روشنایی، هزینه انرژی را کاهش داده و عمر تجهیزات را افزایش می‌دهند، در حالی‌که شهرهایی مانند پاریس و بارسلونا با برنامه‌‌‌‌‌ریزی دقیق توانسته‌‌‌‌‌اند مصرف انرژی را تا ۴۰‌درصد کاهش دهند، بسیاری از شهرهای ایران هنوز فاقد طرح جامع نورپردازی هستند. شهرهای آینده به‌سوی نورپردازی هوشمند در حرکت‌‌‌‌‌اند. این سیستم‌‌‌‌‌ها با تحلیل داده‌های رفتاری و محیطی، شدت نور را متناسب با نیاز تنظیم می‌کنند. چنین فناوری‌هایی علاوه‌بر صرفه‌جویی انرژی، به ارتقای تجربه زیست شبانه شهر کمک می‌کنند. در ایران، آغاز این تحول می‌تواند از پروژه‌های کوچک محلی مانند مسیرهای پیاده‌‌‌‌‌روی و پارک‌های شهری آغاز شود.

نور کم و بازدهی پایین کارکنان

بی‌‌‌‌‌توجهی به طراحی نور در محیط‌های اداری، به یکی از مشکلات پنهان بهره‌‌‌‌‌وری در ایران تبدیل شده‌است. بسیاری از دفاتر اداری با نورهای فلورسنت یکنواخت روشن می‌شوند، بدون‌توجه به نوع فعالیت، موقعیت کارمندان و ساعات حضور. نورهای شدید یا خیلی سرد، تمرکز را کاهش می‌دهد و باعث خستگی زودرس می‌شود، در حالی‌که طراحی صحیح نور می‌تواند با تغییر دما و شدت روشنایی در طول روز، به سازگاری بهتر بدن با ریتم طبیعی کمک کند. پژوهش‌های متعدد نشان می‌دهد کارمندانی که در فضاهای دارای نور طبیعی کار می‌کنند، تا ۱۵‌درصد بهره‌‌‌‌‌وری بالاتری دارند و کیفیت خواب شبانه‌‌‌‌‌شان نیز بهتر است. در ایران اما حتی ساختمان‌های جدید سازمانی و شرکت‌های بزرگ فناوری هم به‌‌‌‌‌ندرت از مشاوره‌‌‌‌ طراحی نور استفاده می‌کنند. نور هنوز بخشی از تزئینات دکور است، نه ابزار عملکرد.