بدل «حمل‌ونقل عمومی» در تهران چگونه شکل گرفت؟
تهران در تسخیر ناوگان موتوری
- مسیر کندرو در بزرگراه‌های پایتخت از دسترس خودروهای شخصی «خارج شده» و در اختیار «موتورسیکلت سواران» درآمده است
- گزارش «دنیایاقتصاد» از ۵ علت تبدیل موتورسیکلت به «ستون جابهجاییها در کلانشهر تهران»
- معاون اسبق حمل‌ونقل وزارت راه و شهرسازی در گفت‌وگو با «دنیایاقتصاد»: شهرداری و راهور هیچ نقشهراهی برای ساماندهی «ترافیک پایتخت» و چالش «تداخل حرکتی» خودرو و موتور در بزرگراه‌ها ندارند
مسیر کندرو در بزرگراه‌ها عمدتا در اختیار موتورسیکلتها است./ عکس: مجتبی سرانجام‌پور - دنیای اقتصاد
بررسی‌‌‌‌‌های «دنیایاقتصاد» نشان می‌دهد، حدود ۴.۵میلیون دستگاه موتورسیکلت در تهران تردد می‌کنند، درحالی‌که تعداد خودروهای شخصی در تهران حدود ۴.۷میلیون دستگاه است، این ارقام حاکی از برابری تقریبی موتور و خودرو است که به ازای هر خودرو یک موتورسیکلت وجود دارد که این حجم از افزایش چشمگیر حمل‌ونقل موتوری شخصی اعم از خودرو و موتورسیکلت بیش از هر چیزی به کمبود حمل‌ونقل عمومی در تهران بازمیگردد، اما اینکه چرا موتور توانست خود را به یک مد حمل‌ونقل در پایتخت تبدیل کند به گفته کارشناسان نطفه آن در اولین طرح ترافیک در دهه ۵۰ بسته شد که سندروم «موتور در ترافیک نمی‌‌‌‌‌ماند» را فعال کرد.با این حال، در سال‌های اخیر، عمده توجه مدیریت شهری تهران در «بهبود زیرساخت‌های شهری»، بر ساخت بزرگراه متمرکز شد؛ اتفاقی که باعث «محرومیت شبکه ناقص حمل و نقل عمومی» از بودجه و منابع شد. این مدل مدیریت ترافیک تهران در کنار «شکل سنتی اعمال مقررات راهنمایی و رانندگی» در غیاب کنترل‌های هوشمند، از یک‌سو باعث افزایش سهم موتورسیکلت در سفرهای درونشهری شده و از سوی دیگر، تخلفات حادثه‌ساز و پرخطر از سوی راکبان موتوری را دامن زده است.
چگونه موتور وارد شبکه حمل‌ونقل شد؟
اینکه چگونه موتورسیکلتها، بدل حمل نقل عمومی و خودروها شدند را باید در ۵ علت مهم جست‌وجو کرد. ضعف در حمل‌ونقل عمومی، طرح ترافیک، هزینه بالای نگهداری و خرید خودرو، سبک زندگی نسل زد و خریدهای آنلاین پیک موتوری و سفرهای درونشهری با موتور آنلاین از مهم‌ترین علت‌‌‌‌‌های شکل‌گیری ستون جابه‌جایی مد حمل‌ونقل در پایتخت بهشمار می‌روند. مهم‌ترین علت شکل‌گیری این ستون، ضعف در شبکه حمل‌ونقل عمومی یعنی مترو و اتوبوس است که در پوشش سفرهای تهرانی‌‌‌‌‌ها در کنار ترافیک بزرگراه‌ها چندان موثر عمل نکرده و به دلیل گرایش بیش از حد افراد به استفاده از خودروهای شخصی باعث‌شده تا سرعت حرکت خودروهای شخصی در صبح‌‌‌‌‌ها و شب‌ها به متوسط زیر ۲۰کیلومتر بر ساعت کاهش داده‌شود.
کاهش سرعت حرکت خودروها، منجر به جابه‌جایی ستون حمل‌ونقل شهری به سمت موتورسیکلت شده‌است تا فرصتی برای تردد راحت‌‌‌‌‌تر و سریع‌تر فراهم شود. همچنین تورم بالا و پایین‌آمدن سطح معیشت و درآمد و حتی سطح زندگی بسیاری افراد، باعث‌شده موتورسیکلت به‌عنوان یک وسیله درآمدزایی و شغلی برای برخی از شهروندان بهشمار رود و موتور آنلاین و پیک موتوری وسیله کسب‌وکار و معیشت بسیاری از موتورسواران باشد. همچنین تسهیل تردد در محدوده طرح ترافیک و تغییر سبک زندگی افراد به‌ویژه نسل زد و گرایش آنها به موتور به‌جای خودرو، سهم قابل‌توجهی در تغییر ستون جابه‌جایی داشته‌است.
مجموعه این دلایل، منجر به‌اضافه‌شدن موتورسیکلت به مد حمل‌ونقل شهری شده‌است که با توجه به تغییرات سبک زندگی و جابه‌جایی، مدهای حمل‌ونقل باید مناسب با سفرهای درونشهری باشد و حق همه افراد استفاده از هر مد حمل‌ونقلی است، بنابراین شهر باید در مسیری قرار بگیرد که بتواند تمامی مدهای حمل‌ونقل را شامل شود و شرایط تردد تمامی مدها را فراهم کند. اما وضعیت فعلی ترددها در تهران، «تداخل حرکتی» بین خودرو و موتور را رقم زده است. ضمن آنکه مدیریت شهری موظف است «حمل و نقل عمومی» را در سطح کامل، باکیفیت و قابل‌دسترس در اختیار شهروندان قرار دهد. اما نه کامل است، نه با کیفیت و نه پوشش‌دهنده مکانی در همه محله‌ها.
تنش در مسیر کندرو بزرگراه‌ها
اما یکی از تنش‌ها و چالش‌هایی که پدیده برابری تقریبی خودرو و موتورسیکلت را به‌همراه داشته، این است که خیابان‌ها و بزرگراه‌های تهران برای «این مدل جابه‌جایی» ساخته نشده‌‌‌‌‌اند و علاوه بر میلیون‌‌‌‌‌ها موتورسیکلت در معابر پایتخت، خودروها نیز «فضای معین» برای حرکت ندارند؛ در واقع در شبکه حدود 500کیلومتری خیابان‌های تهران هیچ‌کدام از مدهای حمل‌ونقل نمی‌دانند در کدام خطوط باید حرکت کنند. این موضوع باعث‌شده تا «تداخل حرکتی» بین خودروها و موتورها در خیابان‌ها به‌وجود بیاید. علت این امر به طراحی و ساخت معابر تهران بازمیگردد که از ابتدا معابر تنها برای خودروها تعبیه شده و سهمی برای تردد موتورسیکلتها درنظر گرفته نشده، اما با توجه به تغییر شکل مدهای حمل‌ونقل و توجه بیشتر به موتور‌سواری با توجه به 5 دلیل مطرح‌شده، مدیریت شهری همچنان نسبت به این چالش‌های حمل‌ونقلی و ترافیکی منفعل مانده‌است.
این انفعال در‌برابر ستون جابه‌جایی و بی‌‌‌‌‌تدبیری و بی‌‌‌‌‌عملی عوامل مدیریت ترافیک در پایتخت نسبت به این تغییر بزرگ در سفرهای درونشهری که ناشی از ضعف حمل‌ونقل عمومی است، باعث‌شده شهروندان، راننده‌‌‌‌‌های خودرو و موتورسیکلت‌‌‌‌‌سواران نسبت به «مسیرهای معین» برای حرکت، سرگردان باشند و این سرریز موتورسیکلتها در خیابان‌های شهر و تداخل حرکتی، مجموعه‌‌‌‌‌ای از چالش‌ها را بین موتورسواران و خودروسواران از جمله «تنش‌های خیابانی، تصادف، مزاحمت حرکتی و اغتشاش ترافیکی» به‌وجود آورده‌است. حتی پیشتر، «خلاف‌‌‌‌‌پیمایی» موتورسیکلتها در رمپ‌‌‌‌‌ولوپ‌‌‌‌‌های بزرگراه‌ها و همچنین خیابان‌های شهر، ایمنی ترافیکی را پایین آورده بود. از نظر کارشناسان حوزه حمل‌ونقل شهری، هیچ راه برون‌رفتی در مورد چالش‌های فعلی وجود ندارد، مگر اینکه ترافیک از مسیر حمل‌ونقل عمومی کاهش پیدا کند.
مد چندگانه حمل‌ونقل تهران
اینکه موتورسیکلت به یکی از اصلی‌ترین مدهای حمل‌ونقل تهران تبدیل شده را می‌توان در مطالعاتی که آلن برتو، جامعه‌‌‌‌‌شناس فرانسوی که در دهه‌هفتاد درباره تهران انجام داد، بررسی کرد. او که در آن زمان از پیشتازان و سردمداران بحث ترافیک و حمل‌ونقل شهری بود، پژوهشی از شهر تهران در رابطه با چگونگی حل مشکلات ترافیک تهران و مد حمل‌ونقل شهری ارائه کرد که امروز می‌توان نقطه محوری مطالعه برتو را تسری و تعمیم داد. برتو در مطالعات خود تاکید کرده‌بود؛ در تهران حتی باید موتورسیکلت را به‌عنوان یک مد حمل‌ونقل به‌حساب آورد، زیرا مشکل ترافیک تهران، با یک یا دو مد حمل‌ونقل حل نمی‌شود و نمی‌توان فقط متکی بر مترو یا تقویت اتوبوسرانی بود و همین موضوع باعث‌شده امروز، تعداد موتورسیکلت‌‌‌‌‌های پایتخت با خودروها برابری کند؛ این در حالی است که در شهرهایی همچون لندن و پاریس موتورها جایگاهی در مدهای حمل‌ونقل شهری ندارند و در شبکه حمل‌ونقل شهری لندن، سهم موتورسیکلتها تنها 0.1درصد در این شبکه است. آمار‌های ارائه‌شده نشان می‌دهد، تعداد خودروها در لندن چیزی حدود 2.5میلیون است، درحالی‌که سهم موتورسیکلتها در لندن کمتر از 200هزار است.
نکته قابل‌توجه اینکه سهم موتورسیکلت در بریتانیا زیر 1.5میلیون است. در پاریس نیز تنها 500هزار موتورسیکلت در مقایسه با 2.5میلیون خودروی سواری در سطح شهر وجود دارند. این تغییر قابل‌توجه بین تهران و دو پایتخت اروپایی، به شبکه حمل‌ونقل عمومی بازمیگردد که با توجه به‌سرعت و گسترش شبکه پیشرفته حمل‌ونقل عمومی در پاریس و لندن، سهم قابل‌توجهی از سفرهای شهری از طریق مدهای حمل‌ونقل عمومی همچون مترو و اتوبوس انجام می‌شود و حتی این دو شهر گام بلندی در جهت حذف تدریجی خودروها از خیابان‌ها و جایگزین‌کردن دوچرخه‌‌‌‌‌ها به‌عنوان یکی از مدهای اصلی حمل‌ونقل برداشته‌اند، به‌طوری‌که سهم سفر با دوچرخه در لندن بیشتر از سهم سفر با موتورسیکلت است.
دو تخلف موتورسیکلتها باید «جرم» تلقی شود
مهرداد تقی‌‌‌‌‌‌زاده، معاون اسبق حمل‌ونقل وزارت راه‌‌‌‌‌‌وشهرسازی و رئیس انجمن حمل‌ونقل پاک و پایدار در گفت‌وگو با «دنیایاقتصاد»، درباره چالش‌های موتورسیکلت در شهر تهران اعلام کرد: این چالش به حدی افزایش پیدا‌کرده که برای حل آن، یک کمیته تحت‌همین عنوان در این تشکل شکل گرفته‌است و ماهانه، جلساتی در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی برای این منظور برگزار می‌کند.
او تصریح کرد: هیچ‌کدام از افراد یا دستگاه‌هایی که مستقیم یا غیرمستقیم در مدیریت ترافیک و حمل‌ونقل شهر تهران، نقش دارند، به فکر این وضعیت نیستند. پیشتر در استانداری «قرارگاه موتورسیکلت» شکل‌گرفت و برای حل مساله، طرح عرضه ۲هزار موتورسیکلت برقی را پیشنهاد کردند که این، جوابی برای صورت مساله چالش به‌وجود آمده نیست. تقی‌‌‌‌‌‌زاده با بیان اینکه عوامل اجرای مقررات راهنمایی و رانندگی و برقراری نظم ترافیکی، وظایف‌شان را درست انجام نمی‌دهند، علت شیوع «استفاده از موتورسیکلت در تهران» در حجم بسیار بالا را «ضعف حمل‌ونقل عمومی» عنوان کرد و گفت: نبود ناوگان حمل‌ونقل عمومی مناسب موجب ترافیک شدید شده و شهروندان برای فرار از ترافیک سراغ موتورسیکلت رفته‌‌‌‌‌‌اند. وضعیتی که هر دارنده خودروی شخصی در حال حرکت به سمت خرید یک موتور است.
او تاکید کرد؛ بحرانی که در معابر در پی استفاده مفرط از موتورسیکلت شکل‌گرفته، در کوتاه‌مدت قابل‌حل نیست و اگر تصور می‌شود «خط‌‌‌‌‌‌ویژه» برای موتورها مشکل را حل می‌کند، طبق تجربه‌‌‌‌‌‌های مشابه در برخی شهرهای جهان، ممکن است در کوتاه‌مدت، «نظم ظاهری» شکل بگیرد اما بلافاصله، این معبرگشایی باعث «تحریک به استفاده بیشتر از موتورسیکلت» خواهدشد. «خط‌‌‌‌‌‌ویژه» برای مد حمل‌ونقل عمومی است که اولویت شماره‌یک تهران باید باشد. رئیس انجمن حمل‌ونقل پاک و پایدار از مکاتبه با دادستانی برای جرم‌‌‌‌‌‌انگاری دو تخلف بسیار خطرناک موتورها خبر داد؛ عبور خلاف جهت و ورود به پیاده‌‌‌‌‌‌راه‌‌‌‌‌‌ها.
