اطلس آلودگی هوای پایتخت

گروه مسکن و شهری:    متوسط شاخص کیفیت هوای تهران از ابتدای امسال تا روز نهم آذر 104 واحد بود؛ این در حالی است که متوسط این شاخص در سال‌قبل عدد 91‌واحدی را به‌ثبت رسانده بود. همچنین متوسط ذرات PM2.5 در هوای تهران از ابتدای آذر تا روز پنجم این ماه نیز نسبت به دوره مشابه در سال‌قبل رشدی 13‌درصدی داشت. براساس گزارش سازمان حفاظت محیط‌زیست استفاده از سوخت کم‌کیفیت گازوئیل در نیروگاه‌های اطراف تهران با محوریت نیروگاه شهرری، نیروگاه دماوند و ترکیبی از مصرف سوخت با گوگرد بالا در صنایع فعال در حاشیه تهران، تردد خودروهای فرسوده دیزلی در اتوبان آزادگان و حریم جنوبی شهر و پسماندسوزی در حریم جنوبی تهران در جهش غلظت ذرات آلاینده در هوا در سال‌جاری دخیل بوده‌اند، درحالی‌که حل اساسی چالش آلودگی نیاز به اخذ سیاست‌های بلندمدت دارد، اما سیاستگذار می‌تواند با تصمیم‌گیری صحیح و به‌موقع در مهار حجم آلاینده‌ها در هوا اثرگذار باشد.

هوای تهران چه میزان آلوده‌‌‌‌‌‌تر شد؟

افزایش تعداد روزهای آلوده در پاییز امسال به چالش مهم ملی تبدیل شده‌است؛ افزایش غلظت ذرات آلاینده در هوا در بسیاری از شهرهای کشور به حدی بوده که از ابتدای آذر امسال تحصیل در بسیاری از نقاط کشور‌مجازی شد و بخشی از مشاغل نیز دورکار شدند، هرچند این تصمیمات در اغلب نقاط به کاهش محسوس حجم آلاینده‌ها نینجامیده است. روز گذشته رئیس مرکز اورژانس استان تهران با اشاره به سهم 31‌درصدی تماس با اورژانس به دلیل آلودگی هوا، از جان‌‌‌‌‌‌باختن 357 نفر مرتبط با آلودگی هوا خبر داد. متوسط شاخص کیفیت هوای تهران از ابتدای سال‌تا روز نهم آذر‌برابر 104 واحد بود؛ این در حالی است که متوسط این شاخص در دوره مشابه در سال‌قبل 91 واحد شد، بنابراین داده‌های فعلی‌افزایش آلودگی هوا در شهر تهران را تایید می‌کند.

در چنین شرایطی سازمان حفاظت محیط‌زیست گزارشی تحلیلی از کیفیت هوای کلان‌‌‌‌‌‌شهر تهران و دلایل افزایش آلودگی هوا در پاییز امسال منتشر کرد. براساس این گزارش از ابتدای امسال تا روز پنجم آذر میزان غلظت ذرات PM2.5 در شهر تهران نسبت به مدت مشابه در سال‌قبل افزایشی 13.1‌درصدی داشته‌است. این افزایش ناشی از ترکیبی از عوامل رقم خورده که شامل: افزایش فرسودگی ناوگان حمل‌ونقل به‌‌‌‌‌‌خصوص در بخش خودروهای دیزلی و تردد این خودروهای سنگین در کمربندی تهران، کیفیت غیراستاندارد گازوئیل و مازوت مصرفی در واحدهای صنعتی و نیروگاه‌های فعال در حاشیه شهر تهران و کاهش بارش جوی طی 8 ماه ابتدایی امسال می‌شود. «دنیای‌اقتصاد» هفته گذشته در گزارش‌های متعددی از جمله گزارشی با عنوان«4روز نفس‌گیر در پایتخت» و «معمای روز قرمز تهران خلوت» به جهش روزهای آلوده در پایتخت و ارتباط این آلودگی با مصرف گازوئیل و مازوت کم‌کیفیت در صنایع و نیروگاه‌ها اشاره کرد. 

 متوسط غلظت ذرات PM2.5 در شهر تهران نسبت به ابتدای امسال تا 5 آذر رشدی 13‌درصدی داشت. براساس گزارش سازمان حفاظت محیط‌زیست میزان رشد در ایستگاه‌های مختلف متفاوت بود؛ بیشترین میزان افزایش آلودگی مربوط به ایستگاه‌های واقع در مناطق 22، شهر ری، دانشگاه شریف، میدان فتح و باقر شهر بوده‌است که غلظت آلاینده PM2.5 در این ایستگاه‌‌‌‌‌‌ها بیش از 20‌درصد زیادشده‌است. در این گزارش تاکید شده‌است که غلظت ذرات آلاینده در مناطق جنوبی، جنوب‌غربی و غربی بیش از سایر نقاط است. از مهم‌ترین دلایل این تمرکز بالای آلاینده‌ها در نواحی ذکرشده بالاتر‌بودن «تولید آلاینده در این مناطق» و همچنین «ورود و انتقال آلاینده‌های ناشی از منابع خارج از محدوده شهر» به داخل تهران است. ایستگاه‌های واقع در خارج از مرز شهر تهران به‌ویژه در مناطق جنوبی و جنوب‌غربی و جنوب‌شرقی، مقادیر بالاتری را نسبت به ایستگاه‌های درون‌‌‌‌‌‌شهری ثبت کرده‌اند. بالاتر‌بودن آلاینده‌ها در نقاط جنوبی شهر تهران متاثر از فعالیت شهرک‌های صنعتی، پسماندسوزی و تردد خودروهای سنگین دیزلی بوده و با توجه به جهت وزش باد، بخشی از این آلاینده‌ها به محدوده شهر تهران نیز وارد می‌شود.

منابع متحرک و ثابت در بروز ذرات آلاینده PM2.5 اثرگذار است؛ درحالی‌که عمده تحلیل‌ها منشأ اصلی بروز این ذرات را وسایل نقلیه می‌دانند، اما در این گزارش با استناد به بالا‌بودن همزمان PM2.5، کربن سیاه، SO2 و دی‌‌‌‌‌‌اکسید‌نیتروژن نتیجه گرفته‌می‌شود که بخش عمده‌ای از آلودگی فعلی شهر تهران به مازوت‌‌‌‌‌‌سوزی، سوخت گاز طبیعی در خانه و واحدهای صنعتی مربوط است. سوختن دی‌‌‌‌‌‌اکسید‌گوگرد و اکسید‌نیتروژن  نیز در تولید ذرات کوچک‌تر از 2.5میکرون دخیل است. بررسی‌‌‌‌‌‌ حجم غلظت ذرات آلاینده PM2.5 در هوا در ساعات مختلف شبانه‌‌‌‌‌‌روز از آن حکایت دارد که میزان غلظت این آلاینده از الگوی ترافیک شهری تبعیت می‌کند و در دو پیک اصلی ترافیک صبحگاهی و عصرگاهی بر غلظت ذرات PM2.5 در هوا افزوده می‌شود. براساس داده‌های آخرین گزارش سیاهه انتشار، 19‌درصد آلودگی شهر تهران مربوط به ناوگان سواری است؛ البته با توجه به گذشت حدود 7سال‌از تهیه و انتشار این سیاهه انتشار، احتمال تغییر این سهم در شرایط کنونی وجود دارد، با این‌وجود به هر ترتیب ناوگان سواری سهمی قابل‌توجه در تولید آلودگی هوای تهران دارد و تغییر غلظت آلاینده‌ها در ساعات پیک ترافیک صبحگاهی و عصرگاهی نیز این موضوع را تایید می‌کند.

در چنین شرایطی اگر سهم حمل‌ونقل عمومی با محوریت حمل‌ونقل عمومی پاک نظیر مترو  و  خودروی برقی در جابه‌‌‌‌‌‌جایی‌های درون‌شهری و حتی حومه‌‌‌‌‌‌ای متناسب با نیاز طی سال‌های گذشته ارتقا یافته‌بود، امروز از سهم این نوع منبع آلودگی در هوای تهران کاسته شده‌بود. درحالی‌که غلظت ذرات PM2.5 در ساعات اوج ترافیک به حداکثر می‌رسد، از ساعات پایانی شب تا ابتدای صبح، غلظت کربن سیاه(BC) در هوا افزایش می‌‌‌‌‌‌یابد. افزایش غلظت BC در هوا از ساعت 20 شروع شده و این موضوع ناشی از تردد وسایل نقلیه دیزلی است. عمر بالای خودروهای دیزلی باعث انتشار بیش از حد استاندارد کربن سیاه در هوا شده و بر معضلات آلودگی هوای تهران افزوده است. حدود 20‌درصد ذرات معلق کوچک‌تر از 2.5 میکرون در شهر تهران از نیترات تشکیل می‌شود. مصرف گاز در بخش خانگی، صنعتی و تجاری در بروز نیترات اکسیژن و آلودگی هوا موثر است. 

منشأ انتشار دی‌‌‌‌‌‌اکسید‌گوگرد در حریم تهران

سطح آلاینده گوگرد در داخل شهر تهران در روزهای ابتدایی آذر امسال فراتر از حد نرمال بود؛ این آلاینده از سویی در محدوده شهری تولیدشده و در عین‌حال نیروگاه‌های استان تهران که عمدتا در حاشیه شهر قرار دارند سهمی بسزا در تولید SO2 دارند. در این گزارش آمده است که نیروگاه دماوند(شهدای پاکدشت) که درمیان نیروگاه‌های استان تهران کم‌ترین میزان انتشار SO2 را دارد، با تولید 530 پی‌‌‌‌‌‌پی‌‌‌‌‌‌ام(ppm) SO2 بیش از 10‌برابر استاندارد SO2 تولید می‌کند. میزان انتشار SO2 در نیروگاه شهرری 6012 پی‌‌‌‌‌‌پی‌‌‌‌‌‌ام  است که این رقم نیز بیش از 100‌برابر استاندارد انتشار این آلاینده است. در حاشیه تهران 5 نیروگاه با آلایندگی بالا فعالیت دارند که هریک در بروز آلودگی فعلی شهر تهران از نوع SO2 و PM2.5 دخیل هستند.غلظت دی‌‌‌‌‌‌اکسید‌گوگرد در نواحی جنوبی و جنوب‌غربی تهران به‌مراتب بیش از سایر نقاط شهری است؛ بخشی از این موضوع به تردد ناوگان سنگین خودرویی شامل حمل‌ونقل باری در این مناطق مربوط می‌شود. فرسودگی ناوگان و استفاده از سوخت گازوئیل با محتوای گوگرد بالاتر از استاندارد در افزایش غلظت آلاینده‌ها اثرگذار هستند.

البته بررسی انجام‌شده از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست از آن حکایت دارد که عمده جایگاه‌های سوخت گازوئیل در تهران و حاشیه شهر سوخت مناسب و با گوگرد مجاز ارائه می‌کنند. در بررسی انجام‌شده یک جایگاه گازوئیل با سولفور بالا ارائه کرده‌است، اما در گزارش تاکید می‌شود که بخشی از خودروهای دیزلی از شهرهای دورتر به تهران آمده و احتمالا گازوئیل در مبدا سوخت‌‌‌‌‌‌گیری آنها کیفیت کمتری داشته و این موضوع در انتشار SO2 در هوا دخیل است. در این گزارش کیفیت بنزین 18 جایگاه استان تهران نیز به شکل نمونه مورد ارزیابی قرارگرفته‌است. نتایج نشان از آن دارد که میزان سولفور در بنزین تنها در یک ایستگاه بالاتر از استاندارد است، اما میزان انتشار بنزن در اغلب جایگاه‌ها از 15‌درصد تا 90‌درصد بالاتر از استاندارد مجاز بنزین در کشور است؛ این در حالی است که میزان آروماتیک در بنزین جایگاه‌ها نیز عمدتا مطابق استاندارد و کمتر از آن و در موارد محدودی اندکی جزئی، بالاتر است.

راهکارهای چندجانبه

مجازی‌شدن آموزش، دورکاری مشاغل و اجرای طرح زوج و فرد از درب منزل تنها راهکار اخذ شده از سوی مسوولان برای مقابله با آلودگی هوا طی روزهای گذشته بوده‌است. گزارش اخیر سازمان حفاظت محیط‌زیست از کیفیت هوای کلان‌‌‌‌‌‌شهر تهران و منشأ بروز آلودگی‌‌‌‌‌‌ها نشان از آن دارد که اخذ این سیاست‌ها لزوما به کاهش محسوس حجم غلظت ذرات آلاینده نمی‌‌‌‌‌‌انجامد؛ چراکه بخش عمده‌ای از آلاینده‌ها در حریم شهر تولید می‌شوند. حتی اگر قرار باشد که سهم آلاینده‌‌‌‌‌‌ تولیدشده از سوی وسایل نقلیه نیز به حداقل برسد، باید هرگونه محدودیت ترددی در راه‌های مواصلاتی به تهران یعنی جنوب اتوبان آزادگان اجرایی شود و درواقع محدودیت شامل خودروهای دیزلی نیز شود.

شناسایی و برخورد موثر با پسماندسوزی در حاشیه جنوبی تهران، ایجاد محدودیت جدی بر تردد ناوگان دیزلی در بزرگراه آزادگان، پایش مستمر آلاینده‌های پالایشگاه‌ها، نیروگاه و صنایع اطراف تهران، اعمال محدودیت واقعی بر تردد خودروهای شخصی و رایگان‌‌‌‌‌‌سازی حمل‌ونقل عمومی در دوره‌‌‌‌‌‌های اضطرار و پیش‌بینی شرایط اضطرار و اخذ سیاست‌های ضروری پیش از شروع بحران و انباشت آلاینده‌ها برای حل موضوع ضروری است. توسعه سامانه پیش‌بینی قابل‌اعتماد آلودگی هوا در سطح ملی برای تشخیص زودهنگام شرایط ناپایدار، مدیریت تصمیمات اجرایی قبل از وقوع آلودگی و افزایش هماهنگی میان دستگاه‌های مسوول در سطح شهری و ملی در کنترل حجم آلاینده‌ها موثر واقع خواهندشد.      

  آلودگی هوا؛ موتور محرک شیوع آنفلوآنزا