توسعه پنل‌های خورشیدی، پاکستان را در معرض بحران آبی قرار داده‌است
تناقض انرژی‌های پاک
اما سیاستی که بدون منطق اقتصادی، ملاحظات زیست‌محیطی و ارزیابی‌های میان‌بخشی پیش رفته، امروز نشانه‌های بحران تازه‌ای را نمایان کرده است، رشد استفاده از پنل‌های خورشیدی در کشاورزی پنجاب، این ایالت را در معرض فاجعه‌ای آبی قرار داده‌است.
در دشت‌های حاصلخیز پنجاب، جایی که شالیزارهای برنج از افق تا افق گسترده‌اند، هزاران کشاورز پاکستانی در چند سال گذشته با شور بسیاری به سمت نصب پنل‌های خورشیدی رفته‌اند تا پمپ‌های آبی خود را از برق خورشید تغذیه کنند. برای بسیاری از آنان، این تغییر به معنای رهایی از سوخت گران دیزل و اختلالات مداوم شبکه برق بوده‌است. اما در لایه‌های پنهان این پیشرفت، بحران فروپاشی تدریجی سفره‌های آب زیرزمینی در جریان است.
طبق اسناد داخلی این ایالت که رویترز منتشر کرده، سطح آب زیرزمینی در سال‌های اخیر به‌شدت افت کرده است. هرچند در این اسناد علت دقیق کاهش ذکر نشده، اما مصاحبه‌های رویترز با کشاورزان و کارشناسان نشان می‌دهد که افزایش بی‌رویه استفاده از پمپ‌های آب وابسته به انرژی خورشیدی، نقش پررنگی در این روند داشته است. چند کشاورز در گفت‌وگو با این رسانه گفته‌اند که پس از نصب پمپ‌های خورشیدی، میزان آبیاری زمین‌های آنها چند برابر شده و در مواردی حتی چندین نوبت در روز انجام می‌شود. آبیاری موسوم به «پالسی» که در گذشته به‌دلیل هزینه بالای سوخت عملا ممکن نبود، اکنون رایگان و بی‌وقفه انجام می‌شود.
۶۵۰ هزار چاه فعال
افزایش سریع استفاده از پنل‌های خورشیدی در کشاورزی و تاثیر آن بر منابع آب زیرزمینی، برای نخستین‌بار در گزارش رویترز افشا شده است. آمار رسمی و دقیقی از تعداد چاه‌های لوله‌ای پاکستان وجود ندارد؛ با این حال، برآورد «عمار حبیب»، اقتصاددان انرژی و مشاور وزیر برق این کشور، نشان می‌دهد که استفاده از انرژی خورشیدی در بخش کشاورزی میان سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۵ موجب کاهش ۴۵ درصدی مصرف برق در این بخش شده است.
بر اساس تحلیل داده‌های این کارشناس، حدود ۴۰۰ هزار چاه که پیش‌تر از برق شبکه استفاده می‌کردند، به سامانه‌های خورشیدی مجهز شده‌اند. افزون بر این، کشاورزان از سال ۲۰۲۳ تاکنون نزدیک به ۲۵۰ هزار چاه جدید نصب کرده‌اند؛ به این ترتیب، شمار چاه‌های فعال در سراسر پاکستان اکنون به حدود ۶۵۰ هزار حلقه رسیده است.
انرژی ارزان چینی و بحران زیست‌محیطی
افزایش تعرفه‌های برق در سال ۲۰۲۳ در پاکستان، موجب رونق بی‌سابقه بازار خورشیدی شد. تولید انبوه پنل‌ها در چین باعث شد قیمت ماژول‌های خورشیدی از سال ۲۰۱۷ تاکنون حدود ۸۰ درصد کاهش یابد. این کاهش قیمت، نه‌تنها کشاورزان پاکستانی بلکه کشاورزان در کشورهایی مانند برزیل و عراق را نیز به استفاده از انرژی خورشیدی برای آبیاری ترغیب کرده است.
با این حال، در اراضی حاصلخیز پنجاب، این رونق به تهدیدی جدی برای منابع حیاتی آب بدل شده است. بر اساس نقشه‌های داخلی وزارت آب پنجاب، تا سال ۲۰۲۴ سطح آب زیرزمینی در ۶.۶ درصد از مناطق ایالت به کمتر از ۶۰ فوت رسیده است؛ سطحی که از نظر کارشناسان بحرانی تلقی می‌شود. این میزان نسبت به سال ۲۰۲۰ حدود ۲۵ درصد افزایش یافته و مناطقی که عمق آب زیرزمینی در آنها بیش از ۸۰ فوت است، در همین بازه دو برابر شده‌اند.
با وجود این داده‌ها، «اویس لغاری»، وزیر برق پاکستان، در گفت‌وگویی با رویترز در ژوئن ۲۰۲۵ تاکید کرد: «این تصور که چاه‌هایی که از انرژی خورشیدی استفاده می‌کنند باعث کاهش آب‌های زیرزمینی می‌شوند، نادرست است. میزان برداشت آب تفاوتی نکرده و تنها منبع انرژی تغییر یافته است.» در مقابل، «محمد کاظم پیرزاده»، وزیر آب پنجاب، اذعان کرد: «انرژی خورشیدی برای محیط‌زیست مفید است، زیرا پاک و بدون آلایندگی است، اما در عین حال بر آب‌های زیرزمینی نیز تاثیر گذاشته است.»
او افزود: دولت ایالتی در حال مطالعه رابطه‌میان چاه‌های خورشیدی و افت منابع آبی است و اقداماتی را برای حفاظت از سفره‌های آب آغاز کرده است.
خورشید، برنج و بحران
پاکستان یکی از کشورهایی است که بیشترین فشار آبی را در سطح جهانی تجربه می‌کند و در سال‌های اخیر حتی در زمینه تقسیم آب با هند اختلاف داشته است. با این حال، برای بسیاری از کشاورزان پنجاب، بحران آب تهدیدی برای آینده محسوب می‌شود.کاهش جهانی قیمت گندم، محصول اصلی این ایالت، درآمد کشاورزان را به‌شدت کاهش داده و فقر روستایی را به بالاترین سطح تاریخی رسانده است. پس از اجرای برنامه نجات مالی صندوق بین‌المللی پول در سال ۲۰۲۳ و افزایش تعرفه‌های انرژی و مالیات‌ها، بسیاری از کشاورزان برای کاهش هزینه‌های تولید به انرژی خورشیدی روی آوردند.
محمد نسیم، کشاورز ۶۱ساله، چهار سال پیش سامانه خورشیدی خرید و از آن زمان تاکنون حدود ۲میلیون روپیه (معادل حدود ۷هزار دلار) در هزینه برق صرفه‌جویی کرده است؛ رقمی معادل چهار برابر سرانه تولید ناخالص داخلی پاکستان. او گفت آبیاری مداوم موجب افزایش تولید برنج بین ۴۰۰ تا ۶۰۰ کیلوگرم در سال شده و کیفیت محصول را بهبود داده است. در حالی‌که کشاورزان کم‌درآمد همچنان به سوخت دیزل و برق شبکه متکی‌اند، بسیاری از روستاهای کشاورزی منابع مالی خود را تجمیع کرده و پنل‌های خورشیدی را به‌صورت اشتراکی خریداری کرده‌اند.
حاجی‌الله رخشا، کشاورز ۸۰ ساله، به رویترز گفت: «این پنل‌ها را با دو خانواده دیگر شریک هستیم؛ هرکدام سهمی می‌پردازیم و همه منتفع می‌شویم.»
به گفته «شهاب قریشی»، تاجر پنل در لاهور، «کشاورزان پنل‌ها را مانند تراکتور اجاره می‌دهند، می‌فروشند یا میان خود جابه‌جا می‌کنند. بسیاری زمین یا طلا می‌فروشند یا وام می‌گیرند تا آن را خریداری کنند. دوره بازگشت سرمایه آن، طی ۵ تا ۶ ماه است.»
تلاش دولت پاکستان برای احیای سفره‌های آب
با افزایش نگرانی‌ها درباره بحران تدریجی آب، دولت فدرال و مقامات ایالتی توجه بیشتری به این مساله نشان داده‌اند؛ به‌ویژه پس از آنکه هند در اوایل سال جاری از توافق‌نامه تقسیم آب رودخانه سند خارج شده‌است.
پیش از این اقدام، دولت پنجاب اجرای پروژه‌های «تغذیه مصنوعی سفره‌های آب» را در بیش از ۴۰ نقطه آغاز کرده بود تا از کاهش بیشتر منابع جلوگیری و تامین پایدار آب را تضمین کند. عدنان حسن، پژوهشگر اداره آب پنجاب، گفت: «این تلاشی محدود برای بازگرداندن سهم عادلانه آب به سفره‌های زیرزمینی است. اگر آب آلوده یا شور به‌دلیل برداشت بیش از حد تزریق شود، نسل آینده هزینه آن را خواهد پرداخت.»
دولت همچنین احیای زیرساخت‌های قدیمی از جمله «سیفون راوی»، تونلی ساخته‌شده در دوران استعمار بریتانیا، را در دستور کار دارد که وظیفه تنظیم جریان رود راوی را بر عهده دارد. مقامات امیدوارند که بهبود روش‌های سنتی آبیاری بتواند نیاز کشاورزان به برداشت آب زیرزمینی را کاهش دهد.
با این حال، کارشناسان معتقدند این اقدامات کافی نیست. عمران ساکب خالد، پژوهشگر مستقل محیط‌زیست، گفت: «پاکستان هنوز فاقد سامانه‌های پایه‌ای چون نقشه‌برداری جامع چاه‌ها و نظارت برخط بر برداشت آب است. حرکت به‌سوی خورشیدی شدن بدون برنامه‌ریزی و حکمرانی موثر، تنها سرعت بحران را افزایش می‌دهد. در بلندمدت، این روند بر شدت کشت، نوع محصولات و امنیت غذایی کشور تاثیر خواهد گذاشت.»
