سیاست جایگزین
راهکارهای خروج صادرات از بنبست در گفت‌وگو با محمدصادق قنادزاده
در شرایطی که تحریم‌های بین‌المللی و نوسانات ژئوپولیتیک جهانی، تجارت خارجی ایران را با آزمون‌های سخت روبه‌رو کرده، تمرکز بر تنوع‌بخشی به بازارها، تقویت زیرساخت‌ها و حمایت از فعالان اقتصادی، بیش از هر زمان دیگری ضروری به نظر می‌رسد.
محمدصادق قنادزاده، سرپرست معاونت خدمات تجاری سازمان توسعه تجارت ایران، بر این باور است که در چنین شرایطی، بازطراحی نقشه شرکای تجاری ضروری است. به باور او، ایران با چالش‌هایی متعدد در حوزه صادرات مواجه بوده که مهم‌تر از آن، تحریم‌های بین‌المللی و تغییرات سیاسی و اقتصادی در سطح جهانی، نیاز به بازنگری در استراتژی‌های صادراتی کشور را بیش از پیش ضروری کرده‌اند. آن‌گونه که قنادزاده می‌گوید، اولویت اصلی، تمرکز بر ۱۵ کشور همسایه است که به دلیل نزدیکی جغرافیایی و فرهنگی، بستری ایده‌آل برای همکاری‌های تجاری فراهم می‌آورند.
سازمان توسعه تجارت در حال تقویت مناسبات با این کشورها از طریق تنظیم موافقت‌نامه‌ها، فعال‌سازی مرزها و تکمیل لجستیک است. همزمان، شناسایی کشورهای همسو با تحریم‌ها به‌عنوان فرصت استراتژیک برای گسترش بازارهای صادراتی در نظر گرفته شده است. تنوع‌بخشی به سبد شرکای تجاری و کالاهای صادراتی، کلید کاهش ریسک‌های پدافندی است. وابستگی بیش‌ازحد به چهار یا پنج شریک اصلی، اقتصاد را آسیب‌پذیر می‌کند.
بر همین اساس، تلاش‌ها بر شناسایی بازارهای مکمل، توسعه تجارت تهاتری و دوسویه و بهره‌گیری از تجربه‌های نهادهای بین‌المللی متمرکز شده است. در کنار آن، حمایت از صادرکنندگان، ستون فقرات این استراتژی‌هاست. سازمان توسعه تجارت، بسته‌های حمایتی متنوعی برای جبران هزینه‌ها، رفع موانع ارزی و گمرکی، و ارتقای توان رقابتی در نظر گرفته که آگاهی از آنها، مسیر آینده صادرات را مشخص می‌کند. گفت‌وگو با محمدصادق قنادزاده، معاون خدمات تجاری سازمان توسعه تجارت ایران را در ادامه بخوانید.
کشورمان در سال‌های گذشته همواره بازارهای مشخص و ثابتی را در حوزه صادرات در نظر داشته است. این موضوع در شرایط تحریمی مشکلاتی را ایجاد می‌کند. برای توسعه بازارهای صادراتی ایران چه برنامه‌ریزی‌هایی انجام داده‌اید و چه اقداماتی صورت گرفته است؟
در سال‌های گذشته، ایران با چالش‌های متعدد در حوزه صادرات مواجه بوده است. تحریم‌های بین‌المللی و تغییرات سیاسی و اقتصادی در سطح جهانی، نیاز به بازنگری در استراتژی‌های صادراتی را بیش از پیش ضروری کرده‌اند. در این ارتباط، بازطراحی نقشه شرکای تجاری ایران اهمیت زیادی دارد. با توجه به تحولات جدید در حوزه بین‌الملل، سازمان توسعه تجارت در حال بازطراحی نقشه شرکای تجاری است. یکی از اولویت‌های اصلی ما، تمرکز بر کشورهای همسایه بوده، چرا که این کشورها به دلیل نزدیکی جغرافیایی و فرهنگی، ظرفیت بالایی برای همکاری‌های تجاری دارند. در کنار آن، در حال تقویت مناسبات تجاری با کشورهایی هستیم که در حال حاضر ارتباطات فعالی با آنها داریم. برای کشورهایی که هنوز ارتباط تجاری برقرار نکرده‌ایم، در حال ایجاد زیرساخت‌های لازم هستیم. این موضوع شامل تنظیم موافقت‌نامه‌ها و تعریف ابزارهای تجارت با این کشورها می‌شود. به‌طور کلی، اولویت نخست ما ۱۵ کشور همسایه است که به لحاظ سیاسی و اقتصادی با ما همسوترند. از سوی دیگر، سازمان توسعه تجارت تلاش‌های ویژه‌ای برای تقویت زنجیره‌های ارتباط تجاری با کشورهای همسایه آغاز کرده است. در حال انجام کار ویژه‌ای هستیم تا فرآیندهای همکاری‌های تجاری با این کشورها افزایش یابد. اگر موافقت‌نامه‌ای نداریم، در حال ایجاد آن هستیم و مرزها را فعال می‌کنیم. همچنین در تلاشیم لجستیک را تکمیل و حلقه‌های مفقوده ارتباط با این کشورها را شناسایی و برطرف کنیم. موضوع دیگری که باید به آن توجه کنیم، کشورهای همسوی تحریمی هستند. ما به دنبال شناسایی کشورهایی هستیم که یا خودشان تحت تحریم قرار دارند یا به نوعی با تحریم‌ها زاویه دارند و تمایل دارند با ایران همکاری کنند. این کشورها می‌توانند ظرفیت خوبی برای صادرات کالاهای ایرانی باشند. ما در حال برنامه‌ریزی برای استفاده از ظرفیت‌های این کشورها هستیم.
در شناسایی کشورهای هدف توسعه صادرات، چه موضوعاتی را مدنظر قرار داده‌اید؟
وابستگی ایران به چهار یا پنج شریک تجاری مثل آنچه امروز با آن روبه‌رو هستیم، ریسک‌های زیادی دارد. به دلیل این وابستگی زیاد، از نظر پدافندی با مشکل روبه‌رو می‌شویم. بنابراین سعی می‌کنیم تنوع بیشتری به سبد شرکای تجاری‌مان ببخشیم. ما در تلاش هستیم کشورهای دیگری را در منطقه تقویت و فعال کنیم تا سبد شرکای تجاری و همچنین سبد کالاهای صادراتی کشورمان متنوع شود. از سوی دیگر، به دنبال شناسایی کشورهایی هستیم که از نظر اقتصادی با ما نقش مکمل را ایفا می‌کنند. این کشورها می‌توانند مزیت ویژه‌ای برای تجارت با ایران داشته باشند. در شرایط فعلی، در حال تعریف تجارت راهبردی با این کشورها هستیم و همچنین تلاش می‌کنیم روابط تجاری دوسویه یا تهاتری را با آنها گسترش دهیم. این موضوع را هم در نظر بگیرید که همکاری‌های بین‌المللی اهمیت زیادی دارند.
همکاری با سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی می‌تواند به ما کمک کند تا از تجربه‌های دیگر کشورها بهره‌مند شویم و راهکارهایی موثر برای توسعه بازارهای صادراتی پیدا کنیم. ما بر این باوریم که با برنامه‌ریزی دقیق و ایجاد زیرساخت‌های لازم، می‌توانیم بازارهای صادراتی ایران را گسترش دهیم و از ظرفیت‌های موجود بهره‌برداری کنیم. این امر نه‌تنها به توسعه اقتصادی کشور کمک می‌کند، بلکه می‌تواند باعث ایجاد اشتغال و افزایش درآمد ملی نیز بشود. در این زمینه لازم است بر نکته‌ای تاکید کنم. سازمان توسعه تجارت ایران عزم جدی دارد با چالش‌های موجود روبه‌رو شود. در این ارتباط، بهره‌برداری از فرصت‌های جدید در بازارهای جهانی را جدی گرفته‌ایم. با تمرکز بر کشورهای همسایه و شناسایی بازارهای جدید، امیدواریم که صادرات غیرنفتی ایران بتواند رونق بیشتری پیدا کند و اقتصاد ایران را از وابستگی به نفت دور کند.
با همه اقداماتی که انجام داده‌اید، آیا در حوزه لجستیک، حمل‌ونقل و زیرساخت‌ها نیز برنامه ویژه‌ای تدوین کرده‌اید؟ در مسیر جذب سرمایه‌گذاری برای زیرساخت‌ها در چه مسیری پیش رفته‌اید؟
به‌عنوان سازمان توسعه تجارت ایران در حوزه لجستیک و حمل‌ونقل برنامه‌های ویژه‌ای را تدوین کرده‌ایم که هدف اصلی آن، تکمیل زیرساخت‌های لازم برای تسهیل تجارت و افزایش صادرات است. یکی از مهم‌ترین اقدامات، تمرکز بر کریدورهای راهبردی بوده که به‌صورت ویژه کریدور شمال-جنوب که آسیای جنوبی را به اوراسیا و اروپا متصل می‌کند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این کریدور به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص می‌تواند نقش کلیدی در تسهیل حمل‌ونقل کالاها داشته باشد و به ما کمک کند از رقبا در زمینه ترانزیت عقب نمانیم. در حال حاضر با سرمایه‌گذاران خارجی، از جمله کشورهایی مانند هند و روسیه در حال همکاری هستیم. این همکاری‌ها به ما این امکان را می‌دهد که منابع مالی لازم را جذب کرده و پروژه‌های زیرساختی را سرعت بدهیم.
همچنین، ستاد ملی ترانزیت در داخل نیز در حال فعالیت است و در حال طراحی بسته‌های مشوق سرمایه‌گذاری هستیم. این بسته‌ها نه‌تنها برای جذب سرمایه‌گذاران داخلی، بلکه برای کشورهای دیگر که به همکاری با ما علاقه‌مند هستند نیز طراحی شده‌اند. برای مثال، کشورهایی در پروژه چابهار مشارکت داشته‌اند و همچنین کشورهایی برای تکمیل زیرساخت‌های شمال کشور، همانند خط رشت-آستارا، اعلام آمادگی کرده‌اند. اولویت نخست ما در شرایط کنونی، تکمیل کریدورهای شمال-جنوب و شرق-غرب است. این کریدورها شریان‌های اصلی حمل‌ونقل کالا در کشور شناخته می‌شوند و ما به‌صورت ویژه روی اجرای آنها تمرکز کرده‌ایم. دولت نیز طرح‌های مفصلی را برای این منظور در نظر گرفته تا در صورت بروز بحران‌ها، از عقب‌افتادگی جلوگیری شود.
این طرح‌ها شامل مراحل مختلفی از جمله تامین مالی، جذب سرمایه‌گذاری و تسهیل فرآیندهای اجرایی است. علاوه بر این، توجه به ابزارهای لجستیک نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. در سال‌های گذشته، با اضافه کردن ناوگان حمل‌ونقل در شمال و حوزه خزر، بخش زیادی از کمبودها را برطرف کرده‌ایم. اما به دلیل تحریم‌ها و محدودیت‌های موجود، باید تلاش کنیم ناوگان خودمان را با کمک سرمایه‌گذاران خارجی و با استفاده از روش‌های نوین تکمیل کنیم. تمرکز فعال ما روی توسعه همه روش‌های حمل‌ونقل (دریایی، ریلی و زمینی) است. همچنین برای تمامی سناریوهای محتمل آینده برنامه‌ریزی کرده‌ایم. اگر ناوگان دریایی با مشکل مواجه شود یا ناوگان ریلی و زمینی دچار اختلال شود، برای هر یک از این موارد سناریوهای خاصی طراحی کرده‌ایم. این سناریوها شامل راهکارهای جایگزین و مدیریت بحران هستند که به صادرکنندگان کمک می‌کند در شرایط بحرانی نیز بتوانیم به فعالیت‌های تجاری ادامه دهیم و از تاثیرات منفی روی صادرات جلوگیری کنیم. در حوزه ریلی، یکی از اهداف اصلی، تکمیل خط ریلی چین است. با وجود موانع موجود در زمینه هزینه‌ها و بار، در تلاش هستیم این خط را به بهره‌برداری برسانیم.
این پروژه می‌تواند به‌عنوان پل ارتباطی مهم میان ایران و کشورهای آسیای شرقی عمل کند و فرصت‌های جدیدی برای تجارت فراهم آورد. بر این باوریم که توسعه زیرساخت‌ها و ناوگان حمل‌ونقل تنها بخشی از تلاش‌های ما برای ارتقای وضع صادرات ایران است. باید به‌روزرسانی مستمر این زیرساخت‌ها و همچنین تطبیق آنها با نیازهای روز بازار جهانی را مدنظر قرار دهیم. با توجه به چالش‌هایی که ممکن است در آینده پیش بیاید، باید آماده باشیم با اتخاذ تصمیم‌های هوشمندانه و استفاده از فناوری‌های نوین، نه‌تنها زیرساخت‌های موجود را تقویت کنیم، بلکه به سمت ایجاد شبکه حمل‌ونقل کارآمد و پایدار حرکت کنیم. هدفی که دنبال می‌کنیم، ایجاد نظام لجستیک قوی و کارآمد است که بتواند نیازهای تجاری را برآورده کند و زمینه‌ساز رشد اقتصادی پایدار باشد. با توجه به ظرفیت‌های موجود در داخل و همکاری با کشورهای دیگر، امیدواریم بتوانیم به اهداف دست یابیم.
با وجود همه اقداماتی که در این زمینه انجام شده، درصورتی‌که صادرکنندگان مورد حمایت قرار نگیرند، ایجاد زیرساخت‌ها معنا نخواهد داشت. اکنون صادرکنندگان با مشکلات زیادی روبه‌رو هستند که اقدام ویژه دولت را نیاز دارد. برای رفع این مشکلات چه اقداماتی انجام داده‌اید؟
موضوع حمایت از صادرکنندگان و رفع موانع موجود در این زمینه، یکی از مسائل کلیدی و حیاتی در راستای توسعه صادرات غیرنفتی است. در این زمینه سازمان توسعه تجارت ایران مجموعه‌ای از بسته‌های حمایتی و تسهیل‌کننده را طراحی کرده که هدف اصلی آن، افزایش توان رقابتی صادرکنندگان و تسهیل فرآیندهای صادراتی است. این بسته‌ها شامل اقدامات متنوعی هستند که به ابعاد مختلف صادرات و ارزآوری مرتبط می‌شوند. یکی از بخش‌های اصلی این بسته‌ها، اقدامات حمایتی است که به‌صورت مستقیم از سوی سازمان توسعه تجارت انجام می‌شود. در سال‌های گذشته، کیفیت و کمیت این اقدامات به‌طور چشمگیری افزایش پیدا کرده است. تلاش کرده‌ایم با جبران بخشی از هزینه‌های صادرات، بار مالی را از دوش صادرکنندگان برداریم. این اقدام به‌ویژه برای شرکت‌های کوچک و متوسط که در حال حاضر با چالش‌های مالی بیشتر روبه‌رو هستند، اهمیت دارد.
علاوه بر این، به شناسایی و رفع موانع داخلی نیز توجه ویژه‌ای داریم. موضوعاتی مانند مسائل ارزی، قواعد داخلی و ضوابطی که ممکن است مانع از تجارت آزاد شوند، در اولویت قرار دارد. برای این منظور، همکاری با دیگر دستگاه‌های اجرایی ضروری است. در تلاش هستیم با ایجاد هماهنگی موثر میان دستگاه‌ها، مشکلات را شناسایی و حل کنیم. برای مثال، شورای عالی صادرات را فعال کرده‌ایم که بتوانیم به‌صورت منظم و سیستماتیک، موانع موجود را بررسی و برای رفع آنها برنامه‌ریزی کنیم. در چند ماه گذشته، موفق شده‌ایم بخشی از مشکلات موجود را حل کنیم. به‌عنوان نمونه، موضوع بازار دوم ارز و روش‌های رفع تعهدات ارزی که برای صادرکنندگان چالش‌برانگیز بود، بهبود یافته است. این اقدامات نه‌تنها به تسهیل فرآیندهای صادرات کمک کرده، بلکه به صادرکنندگان این اطمینان را می‌دهد که دولت در کنار آنهاست و به مشکلات آنها رسیدگی می‌کند. ما همچنین به موضوع گمرکی، استانداردها و تضامین بانکی نیز توجه داریم. این موارد از جمله موانع اصلی برای صادرکنندگان هستند و در تلاش هستیم با همکاری دستگاه‌های مربوطه، راهکارهایی موثر برای کاهش این مشکلات مطرح کنیم. شناسایی دقیق موانع و ارائه راه‌حل‌های عملیاتی برای آنها، یکی از اولویت‌های اصلی ماست.
در راستای این اهداف، جلسات منظم شورای عالی صادرات برگزار می‌شود. در این جلسه‌ها، نمایندگان بخش خصوصی و دولتی به بحث و تبادل نظر درباره چالش‌ها و فرصت‌های موجود می‌پردازند. این تعامل نزدیک میان بخش خصوصی و دولتی باعث می‌شود سیاست‌گذاری‌ها براساس نیازها و مشکلات واقعی صادرکنندگان شکل بگیرد و به همین دلیل، اثرگذاری بیشتری داشته باشد. ما همچنین به دنبال ایجاد زیرساخت‌های لازم برای تسهیل صادرات هستیم. این زیرساخت‌ها شامل توسعه امکانات لجستیک، بهبود شرایط گمرکی و ارتقای کیفیت خدمات مربوط به حمل‌ونقل است. بدون‌شک، وجود زیرساخت‌های مناسب می‌تواند به کاهش هزینه‌ها و زمان مورد نیاز برای صادرات کمک کند و درنهایت باعث افزایش حجم صادرات شود. توجه به فناوری‌های نوین هم یکی از محورهای دیگر فعالیت‌های ما محسوب می‌شود. استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی می‌تواند به تسهیل فرآیندهای تجاری کمک کند. در حال بررسی راهکارهایی هستیم که بتوانیم با استفاده از فناوری‌های نوین، خدمات بهتری به صادرکنندگان ارائه دهیم و فرآیندهای صادرات را تسریع کنیم. باید تاکید کنم که حمایت از صادرکنندگان فرآیندی مستمر است و به همکاری همه‌جانبه میان دولت، بخش خصوصی و سایر ذی‌نفعان نیاز دارد. ما در سازمان توسعه تجارت ایران متعهدیم با بهره‌گیری از تمام ظرفیت‌ها و امکانات موجود، به حمایت از صادرکنندگان ادامه دهیم و تلاش کنیم شرایط لازم برای رشد و توسعه صادرات غیرنفتی فراهم شود. امیدواریم با همراهی همه ذی‌نفعان، بتوانیم به اهداف بلندمدت در زمینه افزایش صادرات دست یابیم و سهم ایران را در بازارهای جهانی ارتقا دهیم.
با همه این اقدامات، اکنون که دوباره تحریم‌ها علیه ایران تشدید شده، چگونه می‌توان شرایطی ایجاد کرد که کمترین مشکل برای صادرکنندگان ایرانی به وجود آید؟
تحریم‌ها همواره بخشی از واقعیت اقتصادی ایران بوده‌اند و فقط شکل و شدت آنها تغییر می‌کند. تحریم‌های جدید هم که در قالب مکانیسم ماشه فعال شده، به‌طور طبیعی در روندهای اقتصادی و تجاری ایران تاثیرگذار است، اما این تاثیر بیشتر به‌دلیل مشروعیت‌بخشی به تحریم‌های قبلی است که صادرکنندگان با آنها روبه‌رو بوده‌اند. ما باید با فرض اینکه تمامی این تحریم‌ها به قوت خود باقی هستند برنامه‌ریزی‌های لازم را انجام دهیم. به نظر من صادرکنندگان با چالش‌های خاصی روبه‌رو هستند که در زمینه نقل‌وانتقالات مالی ایجاد می‌شود. برای حل این مشکلات، تدابیری اندیشیده‌ایم که به ما کمک می‌کند این موانع را پشت سر بگذاریم. در زمینه لجستیک و بازرسی کشتی‌ها هم که بر اثر تحریم‌های جدید رخ می‌دهد، پیش‌بینی‌هایی انجام داده‌ایم و راهکارهایی را هم در نظر گرفته‌ایم. در چند هفته گذشته، سلسله‌جلسه‌هایی با تمامی فعالان این حوزه برگزار شده است. در این جلسه‌ها، نظرات مختلف مطرح شده و راهکارهای عملی برای حل مشکلات موجود ارائه شده تا به مرحله اجرا برسد. در حال طراحی آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های جدیدی هستیم تا بتوانند نیازهای صادرکنندگان را در شرایط فعلی برآورده کنند. اگر لازم باشد، تغییراتی در ضوابط و قوانین موجود نیز انجام خواهیم داد که انعطاف‌پذیری بیشتری به صادرکنندگان بدهیم. یک کارگروه ویژه مقابله با تحریم در وزارت صنعت، معدن و تجارت و سازمان توسعه تجارت هم تشکیل شده که هر هفته موضوعات مرتبط با تحریم‌ها را رصد و برای هر یک از آنها راهکارهای عملی طراحی می‌کند. هدف ما این است که با ایجاد نظام هماهنگ و منسجم، بتوانیم به صادرکنندگان ایرانی کمک کنیم در برابر چالش‌ها ایستادگی کنند. ولی بااین‌حال، همکاری میان تمامی نهادها و ارگان‌های دولتی و خصوصی اهمیت زیادی دارد. فقط با همکاری مشترک می‌توانیم به نتایج مطلوب دست پیدا کنیم. صادرکنندگان باید بدانند ما در کنار آنها هستیم و تمام تلاش خودمان را برای تسهیل فعالیت‌های تجاری انجام می‌دهیم.
* نویسنده نشریه
