بازارهای جدید
محصولات معدنی ایران چه ظرفیتهای صادراتی دارد؟
تحلیل بازار نشان می‌دهد که مقاصد اصلی صادراتی ایران (چین، عراق، ترکیه) با سهم حدود ۶۰ درصد معمولاً محصولات با پیچیدگی کمتری را از ایران دریافت می‌کنند، درحالی‌که صادرات به بازارهای باکیفیت (همانند اروپا) پیچیدگی بالاتری دارد. این مطالعه نشان می‌دهد با حرکت به سمت تولید و صادرات محصولات پیچیده در هر رشتهفعالیت، قابلیت ارتقای سطح پیچیدگی سبد صادراتی ایران و افزایش ارزش افزوده و رشد اقتصاد وجود دارد. از جمله پیشنهاد‌های کلیدی می‌توان به گسترش تحقیق و توسعه، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، تنوع‌بخشی به محصولات نهایی و مشارکت فعال در موافقت‌نامه‌های تجاری بین‌المللی با هدف توسعه صادرات محصولات معدنی اشاره کرد.
توسعه پایدار در صنایع معدنی می‌تواند به بهبود قابل‌توجه وضع اقتصادی و اجتماعی کشور کمک کند. ایران با داشتن ذخایر عظیم مواد معدنی متنوع، موقعیت جغرافیایی استراتژیک و نیروی کار جوان و مستعد، ظرفیت بالایی در تولید و صادرات محصولات معدنی دارد. برخی از مهم‌ترین محصولات صنایع معدنی با تقاضای بالای جهانی عبارت‌اند از: فلزات پایه همانند آهن، مس، آلومینیوم، سرب و روی. مواد معدنی غیرفلزی شامل سنگ‌های تزیینی (گرانیت، مرمر، تراورتن) که در صنایع ساختمان و دکوراسیون داخلی کاربرد دارند، و کانی‌های صنعتی (تالک، باریت، بنتونیت، فلدسپات) که در صنایع گوناگون همچون کاغذسازی، پلاستیک، رنگ و لعاب استفاده می‌شوند. مواد معدنی نسوز نظیر دولومیت، منیزیت و کرومیت، که به‌عنوان مواد دیرگداز در صنایع فولاد و سیمان کاربرد دارند. مواد معدنی شیمیایی همانند بوراکس، نمک‌های پتاسیم و سدیم که در صنایع شیمیایی به‌کار گرفته می‌شوند.
بررسی وضع تولید و تجارت جهانی بخش معدن و صنایع معدنی نشان می‌دهد تولید جهانی از ۱۶ میلیارد و ۵۱۶ میلیون تن در سال ۲۰۱۱ به ۱۹ میلیارد و ۶۹ میلیون تن در سال ۲۰۲۲ رسیده است. در این میان، تولید ایران در همین دوره از ۴۱۱ میلیون تن با متوسط رشد سالانه ۲/ ۱ درصد به ۴۵۷ میلیون تن افزایش یافت. با این حساب، ۵/ ۲ درصد تولید جهانی معدن و صنایع معدنی متعلق به ایران است. از سوی دیگر، کل ارزش صادرات جهانی بخش معدن و صنایع معدنی از هزار و ۵۰۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۱ به دو هزار و ۷۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ رسیده است. در همین بازه زمانی، ارزش صادرات ایران نیز از پنج میلیارد دلار به ۶/ ۱۲ میلیارد دلار رسید. با وجود این، سهم ایران از صادرات جهانی در سال ۲۰۲۱ همچنان اندک است.
محصولات معدنی را می‌توان به دو دسته کلی محصولات با پیچیدگی پایین (مانند سنگ‌های معدنی خام) و محصولات با پیچیدگی بالا (مانند محصولات فرآوری‌شده و آلیاژها) تقسیم کرد. معمولاً محصولات با پیچیدگی بالاتر، ارزش افزوده و سودآوری بیشتری برای تولیدکنندگان و مهم‌تر از آن، آثار رشدزایی بالاتری برای اقتصاد کشورها به‌دنبال دارند. کشورهایی که توانایی تولید محصولات با پیچیدگی بالا دارند، در بازارهای جهانی رقابتی‌ترند و صادرات این محصولات می‌تواند محرک قدرتمندی برای توسعه اقتصادی آنها باشد. علاوه بر این، تولید این نوع محصولات به نیروی کار ماهر و متخصص نیاز دارد و می‌تواند به ایجاد فرصت‌های شغلی در بخش‌های مختلف اقتصاد کمک کند.
با توجه به اهمیت موضوع، مطالعه درجه پیچیدگی محصولات صنایع معدنی ایران در مقایسه با رقبا، ابزار تحلیلی مناسب برای برنامه‌ریزی جهت بهبود عملکرد بخش معدن و افزایش سهم صادرات ایران در بازارهای جهانی است. برای ارتقای کیفیت و تنوع محصولات معدنی، آگاهی از نقاط قوت و ضعف محصولات ایران نسبت به رقبا ضروری است. با شناسایی محصولات دارای ارزش افزوده و پیچیدگی بالاتر، می‌توان بر توسعه و صادرات این محصولات به‌صورت هدفمند تمرکز کرد. بر این اساس، هدف اصلی این مقاله، ارزیابی سطح پیچیدگی محصولات صادراتی بخش معدن و صنایع معدنی ایران و تحلیل شکاف آن با متوسط جهانی شاخص پیچیدگی محصولات است.
وضع تجارت معدن و صنایع معدنی
براساس آمار مرکز تجارت بین‌الملل (ITC)، صادرات محصولات بخش معدن و صنایع معدنی ایران از هفت میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ با رشد سالانه ۷/ ۱۲ درصد، به ۳/ ۱۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ رسیده است. تولید آهن و فولاد پایه با سهم ۲/ ۵۹ درصد، مهم‌ترین گروه صادراتی صنایع معدنی ایران محسوب می‌شود و تولید محصولات پایه مسی و آلومینیومی با سهم ۴/ ۲۵ درصد در رتبه بعدی قرار دارد. متوسط پیچیدگی محصولات معدنی و صنایع معدنی بر اساس داده‌های اطلس پیچیدگی دانشگاه هاروارد (سال ۲۰۲۰)، مثبت و برابر با ۱۲۷/ ۰ است. نتایج محاسبات پیچیدگی اقتصادی برای ۱۲ رشتهفعالیت موردنظر این مطالعه را نشان می‌دهد. از لحاظ پیچیدگی محصولات، رشتهفعالیت ریخته‌گری آهن و فولاد، بالاترین درجه پیچیدگی و استخراج روی، سنگ آلومینیوم، سرب و مس با منفی ۷/ ۱، پایین‌ترین درجه پیچیدگی را به خود اختصاص داده‌اند. نتایج نشان می‌دهد که تمرکز صنایع معدنی بر پنج‌رشته فعالیت (ریخته‌گری آهن و فولاد، روی، سنگ آلومینیوم، سرب و مس) می‌تواند امکان کسب ارزش افزوده و سودآوری بالاتری را برای کشورها فراهم کند.
با وجود این، انتخاب محصولات مناسب و برخوردار از سطح پیچیدگی بالاتر در هر رشتهفعالیت از اهمیت زیادی برخوردار است. نتایج نشان می‌دهد تقریباً در همه رشته‌‌فعالیت‌ها، هم محصولاتی با شاخص پیچیدگی منفی و هم محصولاتی با شاخص پیچیدگی مثبت وجود دارند. برای مثال، در میان ۱۱ محصول مختلف در رشتهفعالیت ریخته‌گری آهن و فولاد، محصولی با شاخص پیچیدگی ۳۳/ ۱ و نیز محصول دیگری با شاخص منفی ۱۱/ ۰ وجود دارد. گرایش به سمت تولید و صادرات محصولات پیچیده، منافع بیشتری برای کشورها به ارمغان می‌آورد. مطالعات نشان می‌دهد چنانچه متوسط پیچیدگی محصولات صادراتی کشوری در یک رشتهفعالیت، بیشتر از متوسط پیچیدگی کل محصولات آن رشته فعالیت باشد، آن کشور در تولید و صادرات محصولات با درجه پیچیدگی بالاتر تخصص دارد و برعکس. بنابراین، برای افزایش سطح پیچیدگی سبد صادراتی در صنایع معدنی، لازم است که سرمایه‌گذاری‌ها به سمت تولید و صادرات محصولات با پیچیدگی بالاتر سوق یابند. تولید چنین محصولاتی، علاوه بر افزایش درآمدهای حاصل از فروش و صادرات، به دلیل ایجاد زمینه برای تولید محصولات پیچیده‌تر دیگر، به رشد اقتصاد پایدار در کشورمان کمک می‌کند.
بررسی سطح پیچیدگی رشته‌فعالیت‌های معدنی و صنایع معدنی ایران نشان می‌دهد درجه پیچیدگی محصولات صادراتی این کشور (۰۱۳۴/ ۰) پایین‌تر از متوسط جهانی (۱۲۷/ ۰) است. تمرکز بیشتر صادرات ایران بر محصولات صنایع معدنی با پیچیدگی منفی است. برای مثال، ۵۸ درصد صادرات صنایع معدنی ایران مربوط به رشتهفعالیت تولید آهن و فولاد پایه است که متوسط وزنی پیچیدگی آن برابر با منفی ۴۱/ ۰ است. همچنین دو رشتهفعالیت تولید آهن و فولاد پایه و تولید محصولات پایه مسی و آلومینیومی (بالاترین سهم را در سبد صادراتی ایران دارند) عمدتاً بر صادرات محصولاتی با درجه پیچیدگی پایین‌تر تمرکز کرده‌اند. بااین‌حال، این دو رشتهفعالیت متنوع‌ترین محصولات صنایع معدنی را دربر می‌گیرند و محصولاتی با پیچیدگی مثبت نیز در میان آنها وجود دارد، و تلاش برای تولید و صادرات این محصولات می‌تواند به افزایش درجه پیچیدگی سبد صادراتی ایران کمک کند.
بررسی وضع پیچیدگی محصولات صنایع معدنی به بازارهای صادراتی ایران نشان می‌دهد درجه پیچیدگی محصولات در چند بازار عمده صادراتی نسبتاً پایین‌تر از بازارهای دیگر است. دلیل اصلی این پیچیدگی پایین‌تر، عمدتاً به خام‌فروشی و عدم فرآوری کافی این محصولات بازمی‌گردد. ایران با وجود برخورداری از ذخایر معدنی غنی، بیشتر بر استخراج و صادرات مواد معدنی خام تمرکز کرده است. عدم سرمایه‌گذاری کافی در تحقیق و توسعه و به‌روزرسانی فناوری‌های فرآوری، مانع از تولید محصولات معدنی با ارزش افزوده بالاتر شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد سطح پیچیدگی محصولات صنایع معدنی صادراتی به سه مقصد اصلی (چین، عراق و ترکیه)، که مجموعاً ۶۰ درصد از ارزش صادرات صنایع معدنی ایران را تشکیل می‌دهند، پایین‌تر از سه کشور امارات، اندونزی و تایلند است که سهمی کمتر از ۲۲ درصد از ارزش صادرات را دارند. همچنین، صادرات (با حجم محدود) محصولات معدنی به کشورهای اروپایی نظیر اسپانیا، آلمان، بلژیک، لوکزامبورگ و کرواسی عمدتاً از سطح پیچیدگی بالاتری برخوردارند.
این نتایج حاکی از آن است که در حال حاضر، صادرات به بازارهای عمده صنایع معدنی ایران بر محصولات با سطح پیچیدگی پایین متمرکز است. افزایش سهم صادرات محصولات پیچیده‌تر در کل سبد صادرات محصولات معدنی در کشورمان می‌تواند به افزایش متوسط سطح پیچیدگی صنایع معدنی منجر شود.
پیشنهاد‌ها و توصیه‌های سیاستی
یافته‌ها نشان می‌دهد عمده صادرات محصولات معدن و صنایع معدنی ایران (حدود ۸۵ درصد) بر دو رشتهفعالیت تولید آهن و فولاد پایه و تولید محصولات پایه مسی و آلومینیومی متمرکز است. مهم‌ترین مقاصد صادراتی شامل چین، عراق، ترکیه، امارات متحده عربی و اندونزی است که بیشتر مقصد محصولات با پیچیدگی پایین‌تر از جمله آهن و فولاد پایه است. تحلیل شاخص پیچیدگی محصول (PCI) بیانگر آن است که درجه پیچیدگی محصولات صادراتی ایران (۰۱۳۴/ ۰) به‌طور قابل‌توجهی پایین‌تر از متوسط جهانی (۱۲۷/ ۰ در سال ۲۰۲۰) است. این امر نشانگر تمرکز بیشتر صادرات ایران بر محصولات صنایع معدنی با پیچیدگی منفی است. برای مثال، ۵۸ درصد صادرات مربوط به رشتهفعالیت تولید آهن و فولاد پایه است که متوسط وزنی پیچیدگی آن منفی ۴۱/ ۰ است. حتی در دو رشتهفعالیت عمده صادراتی که متنوع‌ترین محصولات صنایع معدنی را در برمی‌گیرند، تمرکز بر محصولات با درجه پیچیدگی پایین‌تر است، درحالی‌که ظرفیت تولید محصولات پیچیده‌تر در میان آنها وجود دارد.
بررسی پیچیدگی محصولات در بازارهای صادراتی نیز حاکی از آن است که محصولات صادرشده به مقاصد عمده (چین، عراق، ترکیه) دارای سطح پیچیدگی پایین‌تری نسبت به سایر بازارها (مانند امارات، اندونزی، تایلند، به‌ویژه کشورهای اروپایی با حجم صادرات کمتر، اما پیچیدگی بالاتر) است. این وضع به‌روشنی نشان می‌دهد که امکان و قابلیت ارتقای سطح پیچیدگی در سبد صادراتی صنایع معدنی ایران، با حرکت به سمت تولید و صادرات محصولات پیچیده‌تر در هر رشتهفعالیت به بازارهای فعلی یا بازارهای جدید، وجود دارد.
* این مقاله، چکیده‌ای از پژوهش حسن ثاقب و پریسا یعقوبی‌منظری است.
