افزایش هزینه‌ها و چالشهای زیست‌محیطی، تولید محصول پتروشیمی استراتژیک را با محدودیت مواجه کرده است
پایان اتیلن در اروپا؟
افزایش مداوم هزینه‌های انرژی و خوراک، رقابت فزاینده تولیدکنندگان در آمریکا، خاورمیانه و آسیا، و نیز الزامات سخت‌گیرانه سیاست‌های زیست‌محیطی اتحادیه اروپا، جایگاه این قاره در بازار جهانی را بیش از هر زمان دیگری متزلزل کرده است. اتیلن، به‌عنوان محصولی استراتژیک در زنجیره پتروشیمی و ماده اولیه برای صنایع متنوعی همچون بسته‌بندی، خودروسازی، داروسازی و ساخت‌وساز، در کانون این تحولات قرار دارد. اما اروپا با ضعف‌های ساختاری جدی مواجه است که توان رقابتی آن را تهدید می‌کند.
افول تدریجی ظرفیت تولید
نقطه‌عطف افول این صنعت به سال ۲۰۲۱ بازمی‌گردد؛ زمانی که شرکت «ورسالیس» وابسته به «انی» در پورتو مارگرا ایتالیا واحد کراکر بخار خود را تعطیل کرد. این رخداد نه‌تنها ایتالیا را از صادرکننده به واردکننده اتیلن بدل ساخت، بلکه برای تحلیلگران نشانه‌ای از آغاز یک تغییر ساختاری عمیق در کل صنعت اروپا بوده‌است. فناوری کراکینگ بخار همچنان شالوده تولیدات پتروشیمی است.
اما حدود ۷۰ درصد ظرفیت کراکینگ اروپا مبتنی بر نفتا است؛ که خوراکی گران‌قیمت و با انتشار بالای کربن است. در مقابل، آمریکا و خاورمیانه بیشتر از اتان (خوراکی گازی و کم‌هزینه) استفاده می‌کنند. در ایالات متحده ۵۷ درصد کراکینگ بخار مبتنی بر اتان است، درحالی‌که این رقم در اروپا تنها ۲۱ درصد است. بااین‌حال حدود ۷۰درصد ظرفیت اروپا به نفتا (خوراکی پرهزینه و پرکربن) وابسته است. در مقابل، آمریکا و خاورمیانه از اتان به‌عنوان خوراک ارزان و کم‌انتشار بهره می‌برند.
همین تفاوت خوراک هزینه تولید را به‌شدت افزایش داده است. در سال ۲۰۲۳، هزینه تولید یک تن اتیلن با اتان در آمریکا حدود ۱۲۳دلار بود؛ درحالی‌که این رقم در اروپا برای نفتا نزدیک به ۸۰۰دلار و حتی برای اتان بیش از ۵۰۰دلار برآورد شده‌است. البته به این تفاوت باید هزینه‌های بالای انرژی را نیز اضافه‌کرد؛ به طور مثال، تولیدکنندگان آمریکایی برای هزینه انرژی حدود ۶۰ تا ۷۰دلار در هر تن پرداخت می‌کنند، در صورتی که همتایان اروپایی با رقمی در حدود ۲۵۰دلار مواجه هستند. به این ترتیب، ضعف ساختاری روشن است، اتکای اروپا به خوراک وارداتی، زیرساخت‌های قدیمی و ناتوانی در رقابت با تولیدکنندگان کم‌هزینه، هزینه نسبی تولید را برای تولیدکنندگان اروپایی بسیار افزایش داده‌است.
شوک‌های ژئوپلیتیک
جنگ اوکراین این ضعف‌ها را بیش‌از پیش نمایان کرد. قطع جریان گاز طبیعی و نفت خام روسیه، اتحادیه اروپا را ناچار کرد تا برای تامین انرژی به منابع گران‌قیمت جهانی روی آورد. پیامد آن جهش هزینه‌های انرژی در سراسر قاره بود؛ باری که حتی پس از گذشت چند سال همچنان پابرجاست. برای صنعتی به شدت انرژی‌بَر مانند پتروشیمی، این تحولات مخرب بوده است. تنها افزایش هزینه انرژی برای تولیدکنندگان اروپایی مزیت رقابتی آنها را تضعیف کرده است. واردات اتیلن و مشتقات آن به اتحادیه اروپا افزایش یافته و صادرات آمریکا به‌ویژه در حوزه پلی‌اتیلن رشد چشم‌گیری پیدا کرده است.
از سوی دیگر، چین در دهه اخیر سرمایه‌گذاری عظیمی در این بخش انجام داده است. این کشور طی یک دهه با رشد سه برابری ظرفیت نصب‌شده اتیلن خود، ابتدا در سال ۲۰۱۵ از اروپا و سپس در ۲۰۲۱ از آمریکا پیشی گرفته‌است. امروز چین از واردکننده بزرگ به تولیدکننده بدل شده و همین امر موازنه بازار جهانی را تغییر داده است.
چالش دیگر، مازاد ظرفیت در سطح جهانی است. تولید اتیلن در جهان در سال ۲۰۲۳ به ۲۱۸میلیون تن رسیده؛ مازادی که قیمت‌ها را تحت فشار گذاشته و به سود تولیدکنندگان کم‌هزینه تمام شده است. در چنین فضایی، واحدهای پرهزینه اروپایی نخستین قربانیان خواهند بود. هم‌زمان سرمایه‌گذاری در بازیافت و خوراک‌های جایگزین شدت گرفته است. بازیافت پلاستیک‌های مصرف‌شده، برقی‌سازی واحدهای کراکر به‌عنوان راه‌حل‌های آینده مطرح هستند. برای نمونه، «باسف» با همکاری «سابیک» و «لینده» در سال ۲۰۲۴ یک واحد آزمایشی کراکر بخار برقی راه‌اندازی کرد. با این حال، این فناوری‌ها هنوز در ابتدای مسیر قرار دارند و نمی‌توانند فشارهای کوتاه‌مدت هزینه‌ای را جبران کنند.
نظام تجارت انتشار اتحادیه اروپا
در کنار هزینه‌های خوراک و انرژی، سیاست‌های زیست‌محیطی اتحادیه اروپا نیز بار مالی مضاعفی بر دوش تولیدکنندگان گذاشته است. نظام تجارت انتشار کربن به‌عنوان راهبرد اصلی سیاست اقلیمی اتحادیه، شرکت‌ها را موظف می‌کند برای هر واحد دی‌اکسیدکربن منتشرشده، مجوز خریداری کنند. با کاهش تدریجی سقف انتشار، قیمت این مجوزها طی سال‌های اخیر افزایش چشم‌گیری یافته است. در سال ۲۰۲۳ میانگین قیمت لحظه‌ای با رشد سه برابری نسبت به میانگین دوره‌های قبلی حدود ۵۰ دلار برای هر تن دی‌اکسیدکربن بوده‌است.
برای تولیدکنندگان اتیلن، پیامد این سیاست مستقیم است. تولید یک تن اتیلن از نفتا حدود ۱.۱ تن دی‌اکسیدکربن و از اتان حدود ۰.۸۴ تن منتشر می‌کند، که با افزایش ۴۲ تا ۵۷دلار در هزینه هر تن اتیلن برابر است. انتظار می‌رود تا سال ۲۰۳۰ و با حذف تدریجی سهمیه‌های رایگان، این هزینه‌ها تا ۱۱.۵درصد از هزینه متغیر تولید را تشکیل دهد. به این ترتیب، سیاست اقلیمی اروپا که هدف آن تسریع گذار به اقتصاد کم‌کربن است، در عمل خطر تسریع روند خروج صنعت را به همراه داشته‌است. تحلیلگران اروپایی معتقدند، بدون چتر حمایتی، تولید به مناطق دیگر مهاجرت خواهد کرد؛ پدیده‌ای که به «نشت کربن» معروف است.
برای مقابله با نشت کربن، اتحادیه اروپا «سیستم مکانیسم تنظیم مرز کربن» را معرفی کرده است. بر اساس این نظام، واردات محصولاتی چون فولاد، سیمان و آلومینیوم مشمول عوارض کربنی می‌شود تا تولیدکنندگان خارجی نیز هزینه مشابهی بپردازند. با این حال، پتروشیمی‌ها هنوز در این فهرست جایی ندارند. این غفلت بسیار مهم است. اتیلن، پروپیلن و آروماتیک‌ها شش بلوک اصلی صنعت پتروشیمی محسوب می‌شوند و پایه هزاران صنعت پایین‌دستی را تشکیل می‌دهند. عدم شمول آنها در سیستم مکانیسم تنظیم مرز کربن، تولیدکنندگان اروپایی را در برابر واردات ارزان‌قیمت از مناطق با مقررات ضعیف‌تر بی‌دفاع می‌گذارد.
مذاکرات در بروکسل ادامه دارد و بسیاری از کارشناسان تاکید دارند که اگر اتحادیه اروپا به‌دنبال حفظ پایگاه صنعتی خود و هم‌زمان دستیابی به اهداف اقلیمی است، باید سیستم مکانیسم تنظیم مرز کربن را به مواد پایه پتروشیمی و مشتقات آنها تعمیم دهد. در غیر این صورت، روند فرسایش ظرفیت تولید داخلی ادامه یافته و زنجیره ارزش پتروشیمی اروپا از درون تهی خواهد شد.
پیامدهای صنعتی و سیاستی
اهمیت اقتصادی اتیلن فراتر از صنعت پتروشیمی است. مشتقات آن در بخش‌های کلیدی همچون بسته‌بندی، خودروسازی، داروسازی و ساخت‌وساز نقشی اساسی دارند. از دست رفتن ظرفیت تولید داخلی، زنجیره‌های تامین اروپا را متزلزل کرده و وابستگی به واردات را افزایش می‌دهد؛ وابستگی‌ای که در شرایط بحران ژئوپلیتیک می‌تواند به تهدیدی جدی تبدیل شود.
برای سیاستگذاران اروپایی، چالش اصلی آشتی دادن اهداف اقلیمی با ضرورت‌های رقابتی است. گسترش سیستم مکانیسم تنظیم مرز کربن تنها بخشی از راه‌حل است. اقدامات تکمیلی دیگر مانند،. سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین همچون کراکرهای برقی، جذب و ذخیره کربن و هیدروژن سبز، حمایت از تنوع‌بخشی به خوراک با تکیه بر بازیافت و مواد اولیه جایگزین و تدوین سازوکارهای راهبردی برای حفظ حداقل ظرفیت تولید داخلی و تضمین تاب‌آوری در برابر شوک‌های عرضه، ضروری خواهد بود.
تصمیم سرنوشت‌ساز قاره سبز
سرگذشت صنعت اتیلن اروپا روایت افول تدریجی قدرتی است که تحت فشار ضعف‌های ساختاری، شوک‌های ژئوپولیتیک و هزینه‌های سیاستی، به حاشیه رانده می‌شود. درحالی‌که آمریکا و خاورمیانه بر پایه اتان ارزان توسعه پیدا می‌کنند و چین با سرمایه‌گذاری عظیم به رهبر بازار بدل شده، اروپا ناچار به تعطیلی واحدهای تولیدی خود است.
بدون اقدام قاطع (در گام نخست با گنجاندن پتروشیمی‌ها در سیستم مکانیسم تنظیم مرز کربن) اروپا نه‌تنها برتری رقابتی بلکه استقلال راهبردی خود در صنعتی حیاتی را از دست خواهد داد. امروز دیگر این موضوع صرفا بحثی نظری میان مدافعان محیط‌زیست و صنعت‌گران نیست؛ بلکه چالشی فوری است که آینده هزاران شغل، صدها واحد صنعتی و جایگاه اقتصادی قاره اروپا را رقم خواهد زد.
