تحولات بازار اتان در ایران و جهان بررسی شد
سیطره آمریکا بر تجارت اتان
بر اساس داده‌های منتشرشده، تولید اتان در این ماه به ۱۱۴هزار و ۶۶۶ تن رسید که گرچه نسبت به تیرماه افت هشت درصدی داشته، اما در مقایسه با مرداد ۱۴۰۳ رشد ۳۸درصدی را نشان می‌دهد. این روند بیانگر آن است که این محصول در صنعت پتروشیمی در افق سالانه همچنان مسیر توسعه را طی می‌کند، هرچند در مقیاس ماهانه با نوساناتی همراه است.
در شرایطی که صادرات اتان به دلیل پیچیدگی‌های فنی و هزینه‌های حمل‌ونقل عملا امکان‌پذیر نیست، کل تولید به بازار داخلی اختصاص یافته و فروش نیز دقیقا معادل حجم تولید ثبت شده است. ارزش فروش اتان در مرداد امسال به هزار و ۷۹۹میلیارد تومان رسیده که نسبت به مرداد سال گذشته رشد ۷۹درصدی را رقم زده، اما در قیاس با تیرماه کاهش هفت درصدی داشته است.
نقش اتان در زنجیره پتروشیمی
اتان یکی از مهم‌ترین خوراک‌های پتروشیمی جهان است که در شرایط طبیعی به شکل گاز وجود دارد و برای انتقال در مقیاس تجاری باید به صورت مایع سرد شده حمل شود. این محصول عمدتا در جریان فرآوری گاز طبیعی و محصولات پالایشی به دست می‌آید.
گاز اتان اصلی‌ترین خوراک برای تولید اتیلن محسوب می‌شود. اتیلن، بزرگ‌ترین ماده پایه پتروشیمی در جهان است که پلی‌اتیلن، اتیلن اکسید، اتیلن گلایکول، PVC و بسیاری از محصولات پرمصرف دیگر از آن ساخته می‌شوند. در واقع بیش از ۸۰درصد اتان تولیدی جهان مستقیما برای تولید اتیلن مصرف می‌شود.
بازار جهانی اتان از نظر حجم تجارت در مقایسه با نفت و گاز طبیعی بسیار کوچک است، اما نقش استراتژیک آن در زنجیره پتروشیمی قابل انکار نیست. اتان عملا تنها رابط منابع گاز طبیعی و تولید گسترده پلیمرهای پرمصرف است. آمریکا در این میان جایگاه بی‌رقیب تولید و صادرات دارد و کشورهای واردکننده، به‌ویژه در آسیا، به شدت به پایداری این جریان وابسته هستند.
چشم‌انداز این صنعت نشان می‌دهد که با رشد مصرف جهانی اتیلن و توسعه صنایع پایین‌دستی در آسیا، تقاضا برای اتان نیز افزایش خواهد یافت. اما سیاست‌های تجاری، محدودیت‌های زیرساختی و تحولات ژئوپلیتیک همچنان تعیین‌کننده مسیر آینده این بازار خواهند بود.
وضعیت بازار اتان در ایران
بازار اتان در مرداد ۱۴۰۴ تصویری نسبتا متفاوت از ماه قبل ترسیم کرد. تولید این محصول در پتروشیمی که به صورت مستقیم اتان را به بازار عرضه می‌کند، در سطحی بالا باقی ماند اما روند کاهشی نسبت به تیرماه نیز مشاهده می‌شود. بررسی ارزش فروش نیز نشان می‌دهد که درآمد این صنعت با وجود رشد قابل‌توجه نسبت به مرداد سال قبل، در قیاس با تیرماه کاهش داشته است.
طبق آمار منتشرشده، تولید کل اتان در مرداد سال جاری معادل ۱۱۴هزار و ۶۶۶ تن ثبت شد. این رقم در مقایسه با تیرماه با حجم ۱۲۴هزار و ۸۳ تنی حدود ۸درصد کاهش داشته است. با این حال، نسبت به مرداد سال گذشته که تنها ۸۲هزار و ۸۸۲تن اتان تولید شده بود، رشد ۳۸درصدی به ثبت رسیده است. این موضوع نشان می‌دهد که صنعت در مقیاس سالانه همچنان در مسیر رشد قرار دارد، هرچند نوسانات ماهانه می‌تواند ناشی از شرایط عملیاتی یا تقاضای بازار باشد.
طبق گزارش‌های کدال، ارزش فروش داخلی اتان در مرداد ۱۴۰۴ به حدود هزار و ۷۹۹میلیارد تومان رسیده است. این رقم نسبت به مرداد سال گذشته که حدود هزار و ۵میلیارد تومان بوده، رشد چشمگیر ۷۹درصدی را نشان می‌دهد.
اما در مقایسه با تیرماه که ارزش فروش اتان به هزار و ۹۳۵میلیارد تومان رسیده بود، صنعت پتروشیمی شاهد افت ۷درصدی بوده است. این روند نشان می‌دهد که اگرچه بازار اتان در مقیاس سالانه رشد داشته، اما کاهش تولید و فروش نسبت به تیرماه به طور مستقیم بر درآمد اثر گذاشته است.
باید تاکید کرد که اتان برخلاف بسیاری از محصولات پتروشیمی، معمولا به شکل خام صادر نمی‌شود. دلیل اصلی آن دشواری‌های حمل‌ونقل، الزامات فنی و کمبود زیرساخت صادراتی است. به همین علت، بسیاری از مجتمع‌های پتروشیمی ترجیح می‌دهند اتان را وارد زنجیره ارزش کرده و به اتیلن، محصولی که بازار صادراتی گسترده‌تری دارد، تبدیل کنند. در این گزارش، تنها وضعیت مجتمع‌هایی بررسی شده که اتان را به صورت محصول نهایی عرضه می‌کنند.
عملکرد صنعت اتان در مردادماه نشان می‌دهد که هرچند تولید این محصول نسبت به ماه گذشته کاهش داشته، اما در مقایسه با مرداد سال گذشته رشد چشمگیر خود را حفظ کرده است. از آنجا که صادرات برای این محصول عملا منتفی است، بازار داخلی همچنان مقصد اصلی تولید باقی می‌ماند و توانسته تمامی عرضه اتان را جذب کند.
در همین حال، نوسان ماهانه ارزش فروش هشداری است مبنی بر اینکه کوچک‌ترین افت در تولید یا تغییر در الگوی عرضه می‌تواند مستقیما بر درآمد این صنعت اثر بگذارد. بنابراین آینده بازار اتان به روند تولید محصولات پایین‌دست و پایداری تولید در مجتمع‌های پتروشیمی گره خورده است.
برتری آمریکا در صنعت اتان
آمریکا با بهره‌گیری از توسعه گاز شیل و سرمایه‌گذاری سنگین در زیرساخت‌ها، امروز بزرگ‌ترین تولیدکننده اتان در جهان است. بر اساس آمارها، تولید روزانه اتان در این کشور در سال ۲۰۲۴ به طور میانگین حدود دو‌میلیون و ۸۰۰هزار بشکه در روز رسیده است. این حجم عظیم موجب شده که ایالات متحده علاوه بر تامین خوراک مجتمع‌های پتروشیمی داخلی، ظرفیت صادراتی قابل‌توجهی نیز ایجاد کند.
در سوی دیگر، کشورهای خاورمیانه مانند عربستان سعودی، قطر، امارات و کویت نیز تولیدکنندگان مهم اتان به شمار می‌روند. با این حال، برخلاف آمریکا، بخش اعظم اتان این کشورها به صورت مستقیم به مجتمع‌های پتروشیمی داخلی تخصیص داده می‌شود و صادرات بین‌المللی چندانی در کار نیست. کانادا نیز با تمرکز بر آلبرتا، اتان تولیدی خود را عمدتا از طریق خطوط لوله به واحدهای داخلی ارائه کرده و بخشی نیز به ایالات متحده صادر می‌کند.
بازار جهانی اتان برخلاف نفت خام یا LPG، بسیار محدود و متمرکز است. دلیل اصلی آن شرایط پیچیدگی صادرات این محصول است. از این رو، ایالات متحده تقریبا تنها صادرکننده عمده اتان محسوب می‌شود. در سال ۲۰۲۴، صادرات روزانه این کشور حدود ۴۹۲هزار بشکه برآورد شد که از طریق پایانه‌های مهمی چون «مورگانز پوینت» و «مارکوس هوک» انجام می‌شود. مقاصد اصلی صادرات آمریکا شامل چین با سهم حدود ۴۶درصد، کانادا با ۱۵درصد، هند با ۱۳درصد و نروژ با ۹درصد است.
چین؛ بزرگ‌ترین واردکننده اتان
چین در سال‌های اخیر با راه‌اندازی واحدهای جدید کراکینگ بخار مبتنی بر اتان، به بزرگ‌ترین واردکننده این محصول تبدیل شده است. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که ظرفیت جدید کراکرهای اتان در این کشور تا سال ۲۰۲۶ به حدود ۷.۷میلیون تن در سال برسد. این توسعه موجب می‌شود چین بتواند هزینه تولید اتیلن خود را نسبت به استفاده از نفتا تا ۳۰۰ تا ۵۰۰دلار به ازای هر تن کاهش دهد.
هند نیز از دیگر بازارهای پرتقاضا است. شرکت ریلاینس، به عنوان غول پتروشیمی هند، بخش قابل‌توجهی از خوراک خود را از اتان وارداتی تامین می‌کند. دولت این کشور حتی در سال ۲۰۲۵ احتمال حذف تعرفه ۲.۵درصدی واردات اتان از آمریکا را بررسی کرده است تا مسیر توسعه صنایع پایین‌دستی هموارتر شود.
بازار جهانی اتان علاوه بر فاکتورهای اقتصادی، تحت‌تاثیر سیاست‌های تجاری نیز قرار دارد. در سال ۲۰۲۵ دولت آمریکا قوانین جدیدی برای صدور مجوز صادرات اتان به چین وضع کرد که می‌تواند حجم صادرات به این کشور را تا ۸۰هزار بشکه در روز کاهش دهد. همزمان، چین نیز برای حمایت از صنایع پتروشیمی خود، تعرفه ۱۲۵درصدی واردات اتان از آمریکا را به طور موقت لغو کرده است. این تصمیمات نشان می‌دهد که تجارت اتان، مانند نفت و گاز، به شدت در معرض چالش‌های ژئوپلیتیک قرار دارد.
به نظر می‌رسد ایالات متحده با تکیه بر توسعه ظرفیت پایانه‌های صادراتی در خلیج مکزیک، موقعیت خود را به‌عنوان تامین‌کننده اصلی اتان جهان تثبیت خواهد کرد. پروژه‌های توسعه‌ای شرکت‌هایی مانند «انترپرایز پروداکتس» و «انرژی ترنسفر» می‌تواند ظرفیت صادراتی را به بیش از ۹۰۰هزار بشکه در روز برساند.
در سمت تقاضا، چین و هند موتور محرک رشد باقی خواهند ماند و اروپا نیز همچنان بخشی از خوراک خود را از آمریکا تامین خواهد کرد. با‌این‌حال، ریسک‌های سیاسی بین پکن و واشنگتن می‌تواند توازن بازار را بر هم بزند و حتی مسیرهای تجاری جدیدی را شکل دهد.
