تولوئن؛ حلقه نخست زنجیره ارزش
داده‌های کدال نشان می‌دهد تولید تولوئن در این ماه با رشد ۱۲درصدی نسبت به تیر و ۲۲درصدی نسبت به مرداد سال گذشته به هشت‌هزار و ۲۹۸تن رسید، اما فروش مستقیم آن تنها پنج‌هزار و ۹۵۵تن بود که افت ۵۸درصدی را نسبت به مرداد پارسال نشان می‌دهد. نکته کلیدی این است که بخش مهمی از تولوئن تولیدی به جای ورود به بازار، به سمت تولید محصولات پایین‌دستی هدایت شد.
این تغییر مسیر از نگاه کارشناسان نشانه‌ای از تلاش پتروشیمی‌ها برای کاهش خام‌فروشی و افزایش ارزش افزوده در داخل کشور است. استراتژی که می‌تواند ضمن کاهش وابستگی به خام‌فروش، ظرفیت ایجاد درآمد پایدارتر در آینده را فراهم کند. هرچند کاهش صادرات و افت فروش داخلی چالش‌هایی برای نقدینگی کوتاه‌مدت این صنعت ایجاد کرده، اما هدایت خوراک به زنجیره‌های پایین‌دستی می‌تواند زمینه‌ساز توسعه صنایع شیمیایی و افزایش رقابت‌پذیری ایران در بازار جهانی شود.
تولوئن در مسیر رشد
تولوئن به عنوان یکی از مهم‌ترین محصولات آروماتیک زنجیره پتروشیمی، جایگاهی کلیدی در صنایع شیمیایی دارد. این ترکیب شیمیایی که با نام متیل‌بنزن نیز شناخته می‌شود علاوه بر اینکه به صورت طبیعی در نفت خام وجود دارد، در صنعت پتروشیمی نیز تولید می‌شود.
تولوئن در چندین صنعت مهم نقش بسزایی دارد. یکی از مهم‌ترین کاربردهای تولوئن در تولید رنگ، رزین، چسب، جوهر چاپ و مواد شوینده صنعتی است. تقریبا بخش بزرگی از مصرف جهانی تولوئن در همین حوزه قرار دارد. همچنین این محصول، در سوخت‌رسانی به صنایع پالایشی و خودروسازی نیز به کار می‌رود. زیرا تولوئن به عنوان یک افزودنی در ترکیب بنزین، قدرت اکتان را افزایش داده و کیفیت احتراق را بهبود می‌بخشد.
از سوی دیگر، تولوئن یکی از مهم‌ترین مواد اولیه صنایع شیمیایی پایین‌دست محسوب می‌شود. این ماده برای تولید بنزن و زایلن‌ها استفاده می‌شود. افزون بر این، مسیرهای شیمیایی متعددی از تولوئن آغاز می‌شوند که به تولید دی‌ایزوسیانات تولوئن (TDI) برای صنعت پلی‌اورتان، اسید بنزوئیک، کلرید بنزیل و نیتروتولوئن‌ها منجر می‌گردد. این مشتقات در حوزه‌هایی مانند ساخت‌وساز، تولید فوم‌های عایق و مبلمان، صنعت خودرو، صنایع بسته‌بندی، نساجی و حتی داروسازی جایگاه حیاتی دارند.
بازار تولوئن تصویری روشن از وابستگی متقابل پتروشیمی با صنایع پایین‌دستی را ارائه می‌دهد. کشورهای دارای ظرفیت پتروشیمی بزرگ مانند کره‌جنوبی، چین و ژاپن به عنوان صادرکننده عمل کرده و کشورهایی با رشد تقاضای صنعتی بالا همچون هند و آمریکا واردکننده اصلی‌اند. در این میان، بازیگران بزرگ صنعت از جمله اکسون‌موبیل، سابیک، سینوپک و ریلاینس با کنترل بخش قابل‌توجهی از ظرفیت جهانی، نقش‌آفرینان اصلی بازار هستند.
با توجه به روند رو به رشد تقاضا برای پلی‌اورتان‌ها، مواد پوششی و سوخت‌های با کیفیت بالا، انتظار می‌رود بازار تولوئن در سال‌های آینده همچنان پویا باقی بماند. با این حال، تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان باید خود را برای چالش‌هایی چون مقررات سخت‌گیرانه زیست‌محیطی، جایگزینی حلال‌ها و نوسانات قیمت انرژی آماده سازند. آینده این بازار بیش از هر چیز به توانایی صنعت در مدیریت مازاد ظرفیت، انطباق با قوانین جدید و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های سبز وابسته خواهد بود.
وضعیت بازار تولوئن در ایران
تولوئن در مرداد ۱۴۰۴ با رشد قابل‌توجه تولید مواجه شد، اما این افزایش به رشد فروش مستقیم منجر نشد. داده‌ها نشان می‌دهد که بخش مهمی از تولید تولوئن به جای عرضه به بازار، وارد زنجیره ارزش شده و به تولید محصولات میانی و استراتژیک مانند مخلوط زایلین، انیدرید فتالیک، پارازایلین، بنزن و رافینیت اختصاص یافت. این تغییر مسیر نشان‌دهنده تمرکز پتروشیمی‌ها بر بهره‌وری زنجیره‌ای به جای اتکا بر فروش خام است.
داده‌های کدال از پتروشیمی‌های پذیرفته شده در بورس نشان می‌دهد تولید تولوئن در مرداد ۱۴۰۴ به هشت‌هزار و ۲۹۸ تن رسید. این رقم در مقایسه با تیرماه امسال رشد ۱۲درصدی و نسبت به مرداد سال گذشته افزایش ۲۲درصدی داشته است. چنین رشدی نشان‌دهنده افزایش ظرفیت عملیاتی واحدهای تولیدی و بهبود وضعیت تامین خوراک در این صنعت است.
با وجود رشد تولید، فروش مستقیم تولوئن افت محسوسی داشت. حجم کل فروش این محصول به پنج هزار و ۹۵۵تن رسید که نسبت به مرداد سال گذشته کاهش ۵۸درصدی را نشان می‌دهد. در بخش صادرات روند فروش ضعیف‌تر بود. زیرا تنها ۱۴۶تن تولوئن به بازارهای خارجی صادر شد و ارزش آن به حدود هشت‌میلیارد تومان محدود شد.
با کاهش صادرات، بازار داخل عملا به محل اصلی فروش تولوئن تبدیل شد. در مرداد امسال پنج‌هزار و ۸۰۹تن از این محصول در بازار داخلی عرضه شد که نسبت به ماه گذشته یعنی تیرماه ۱۴۰۴ رشد ۱۷درصدی داشت. هرچند این رقم همچنان ۲۷درصد کمتر از مرداد پارسال است، اما با در نظر گرفتن افت صادرات توانسته جایگزین بخشی از فروش خارجی شود. در مجموع، حجم کل فروش تولوئن در مرداد به پنج‌هزار و ۹۵۵تن رسید که در مقایسه با سال گذشته ۵۸درصد کاهش نشان می‌دهد.
همچنین ارزش کل فروش تولوئن در مرداد ۱۴۰۴ به حدود ۳۲۱میلیارد تومان رسید. این عدد نسبت به تیرماه رشد ۱۵درصدی داشته، اما همچنان ۴۳درصد کمتر از مرداد سال قبل است. جزئیات درآمدی نشان می‌دهد سهم صادرات تنها حدود هشت‌میلیارد تومان بوده، در حالی ۳۱۳میلیارد تومان از محل بازار داخلی تامین شده است. بنابراین می‌توان گفت تقریبا کل درآمد صنعت در این ماه به مصرف‌کنندگان داخلی وابسته بوده است. هرچند در ظاهر فروش مستقیم کاهش یافته، اما تولید محصولات پایین‌دستی ناشی از مصرف تولوئن می‌تواند درآمدهای آتی را در زنجیره پتروشیمی تقویت کند.
آنچه این داده‌ها توضیح می‌دهند، ورود بخش عمده تولوئن تولیدی به زنجیره ارزش صنعت است. به جای عرضه خام در بازار، پتروشیمی‌ها ترجیح دادند تولوئن را به محصولات پایین‌دستی با ارزش افزوده بالاتر تبدیل کنند. به طور کلی تولید تولوئن در ماه‌های اخیر، به جای رشد صادرات یا فروش خام، به سمت زنجیره ارزش هدایت شد. این استراتژی ضمن کاهش وابستگی به بازارهای خارجی، امکان ایجاد ارزش افزوده و تنوع درآمدی برای پتروشیمی‌ها را فراهم می‌کند.
بزرگ‌ترین تولیدکنندگان جهانی تولوئن
تولوئن عمدتا توسط شرکت‌های بزرگ نفتی و پتروشیمی که دارای پالایشگاه‌ها و مجتمع‌های یکپارچه هستند تولید می‌شود. از میان نام‌های شاخص می‌توان به اکسون‌موبیل، شل، شورون فیلیپس، لیوندل باسل، اینئوس و باسف اشاره کرد. در خاورمیانه نیز سابیک سهم قابل‌توجهی در عرضه دارد. در آسیا غول‌های پتروشیمی مانند سینوپک و ریلاینس اینداستریز هند از بازیگران اصلی بازار به شمار می‌روند. همچنین شرکت‌های ژاپنی و کره‌ای همچون میتسوبیشی کمیکال، سومتومو، جی‌اکس نیپونو ال‌جی کمیکال نقش مهمی در تولید و صادرات ایفا می‌کنند.
این تولیدکنندگان اغلب تولوئن را به صورت محصول جانبی فرآیندهای پالایشی یا به عنوان بخشی از جریان‌های آروماتیک عرضه کرده و بخشی از تولید خود را نیز در مجتمع‌های داخلی وارد زنجیره ارزش می‌کنند. به همین دلیل، میزان عرضه به بازار آزاد بسته به شرایط تولید پایین‌دستی یا ظرفیت پالایشی در هر منطقه متغیر است.
بر اساس آمارهای جهانی کره‌جنوبی، چین و ژاپن به عنوان بزرگ‌ترین صادرکنندگان تولوئن در جهان معرفی شده‌اند. این کشورها با تکیه بر مجتمع‌های پالایشی و پتروشیمی عظیم خود، بخش بزرگی از تقاضای بازارهای آسیایی و بین‌المللی را تامین می‌کنند. کره‌جنوبی به تنهایی در صدر جدول صادرکنندگان قرار دارد و حجم بالایی از این محصول را روانه بازارهای مختلف می‌سازد.
در سمت مقابل، هند و ایالات متحده آمریکا در میان بزرگ‌ترین واردکنندگان این محصول قرار داشتند. هند با واردات ارزشی در حدود ۵۹۳میلیون دلار و آمریکا با بیش از ۵۳۵میلیون دلار، مهم‌ترین بازارهای مصرف‌کننده محسوب می‌شوند. کشورهایی چون اندونزی، سنگاپور و برخی کشورهای اروپایی نیز در جمع واردکنندگان بزرگ حضور دارند.
برآوردها نشان می‌دهد که بازار جهانی تولوئن ارزش ده‌ها‌میلیارد دلاری دارد و در سال‌های آینده با نرخ رشد سالانه حدود ۳ تا ۶درصد توسعه خواهد یافت. محرک‌های اصلی این رشد شامل افزایش تقاضا برای پلی‌اورتان‌ها و فوم‌های ساختمانی، بنزین با عدد اکتان بالا، رشد صنایع پوشش مانند رنگ و گسترش فعالیت‌های صنعتی در اقتصادهای نوظهور است.
با‌این‌حال، چالش‌هایی نیز در کمین بازار قرار دارد. از جمله این چالش‌ها می‌توان به ظرفیت‌های جدید در چین که ممکن است به مازاد عرضه منجر شود، نوسانات قیمت انرژی، تغییر سیاست‌های پالایشی و مقررات زیست‌محیطی سخت‌گیرانه اشاره کرد. این امر ممکن است بخشی از تقاضا را به سمت حلال‌های جایگزین سوق دهد.
