جهش صادرات بوتادین
پس از چند ماه رکود و افت ناشی از محدودیت‌ها، واحدهای پتروشیمی دوباره به ظرفیت بالا بازگشتند و توانستند سهم خود را در بازار داخل و صادراتی بازیابند. در همین حال، صادرات بوتادین نیز با رشد ۳۰درصدی نسبت به ماه گذشته از مرز ۸هزار تن عبور کرد و سهم اصلی درآمدزایی صنعت را به خود اختصاص داد. اثر صعود نرخ ارز در کنار بهبود تقاضای منطقه‌ای موجب شد درآمد ریالی صنعت از مرز ۹۶۰میلیارد تومان بگذرد. به این ترتیب، صنعت بوتادین در شهریور توانست تصویر تازه‌ای از بهبود تولید، رونق صادرات و بازگشت تعادل به بازار داخلی ایران ترسیم کند.
بوتادین؛ محرک زنجیره لاستیک
بوتادین، یکی از حیاتی‌ترین محصولات پایه در صنعت پتروشیمی جهان است که به‌دلیل نقش کلیدی خود در تولید لاستیک‌های سنتزی و پلاستیک‌های مهندسی، جایگاه استراتژیکی در اقتصاد جهانی دارد. این گاز بی‌رنگ که بوی ملایمی شبیه بنزین دارد، در شرایط محیطی به‌صورت گاز و در فشار بالا برای تجارت به شکل مایع نگهداری می‌شود.
اهمیت بوتادین از آنجا ناشی می‌شود که این ماده در واقع حلقه اتصال میان صنایع پتروشیمی بالادست و صنایع لاستیک‌سازی و خودروسازی پایین‌دست است. در واحدهای پتروشیمی، بوتادین اغلب به‌عنوان محصول جانبی در فرآیند شکستن بخار هیدروکربن‌ها از اتان تولید می‌شود. در برخی کشورها نیز از بوتان یا حتی اتانول برای تولید آن استفاده می‌شود. این تنوع در روش‌های تولید به شرکت‌ها اجازه می‌دهد تا بر اساس مزیت خوراک، مسیر اقتصادی‌تر را انتخاب کنند.
اما زنجیره ارزش بوتادین بسیار فراتر از یک حلقه تولیدی است. بیش از ۷۰ درصد کل بوتادین تولیدی جهان صرف تولید لاستیک‌های سنتزی می‌شود که قلب تپنده صنعت تایرسازی به‌شمار می‌روند. دو محصول اصلی یعنی پلی‌بوتادین و استایرن بوتادین رابر (SBR) اساس فرمولاسیون تایرهای مدرن را تشکیل می‌دهند و به مقاومت سایشی، چسبندگی و دوام لاستیک‌ها کمک می‌کنند. بدون بوتادین، صنعت تایرسازی عملا متوقف می‌شود و بخش بزرگی از حمل‌ونقل جهانی فلج خواهد شد. از سوی دیگر، پلی‌بوتادین علاوه بر تایر، در تولید توپ‌های ورزشی، کف‌پوش‌ها، تسمه‌های صنعتی و ضربه‌گیرها نیز کاربرد دارد.
در گام بعد، بوتادین در زنجیره تولید پلاستیک‌های مهندسی مانند ABS نیز نقش اساسی دارد. پلاستیک ABS که از بوتادین و استایرن به دست می‌آید، به‌دلیل استحکام و مقاومت بالا در برابر ضربه، به‌طور گسترده در قطعات خودرو، لوازم خانگی، وسایل الکترونیکی و اسباب‌بازی‌ها استفاده می‌شود. در واقع هر جا که نیاز به ترکیبی از مقاومت مکانیکی و سبکی باشد، ردپای بوتادین در ساختار مواد مشاهده می‌شود.
علاوه بر این، بوتادین در تولید چسب‌ها، ترموپلاستیک، مواد افزودنی روان‌کننده و برخی رزین‌های ویژه نیز کاربرد دارد. همین گستردگی کاربرد سبب شده این ماده از منظر اقتصادی، مشابه نفت خام برای صنعت پتروشیمی تلقی شود؛ ماده‌ای که مسیر بسیاری از زنجیره‌های تولید را تعیین می‌کند.
وضعیت بازار بوتادین در ایران
بررسی روند تولید و فروش صنعت بوتادین در شهریورماه ۱۴۰۴ نشان می‌دهد این محصول کلیدی زنجیره پتروشیمی پس از ماه‌ها نوسان، وارد فاز رشد شده است. افزایش محسوس تولید در این ماه نه‌تنها به تقویت عرضه داخلی منجر شد بلکه مسیر صادرات را نیز پررونق کرد و در نهایت، رشد قابل‌توجهی در درآمد صنعت به ثبت رسید.
بررسی داده‌های مالی و عملیاتی شرکت‌های تولیدکننده نشان می‌دهد اثر همزمان افزایش حجم تولید، رشد صادرات و بهبود نرخ ارز، باعث شد شهریور برای بازار بوتادین ماهی موفقیت‌آمیز باشد.
تولید بوتادین در شهریور ۱۴۰۴ به ۱۵هزار و ۴۸۱تن رسید؛ درحالی‌که ماه گذشته تولید ۱۱هزار و ۳۴۰تن گزارش شده بود. این رشد ۳۷درصدی نسبت به مرداد، در کنار افزایش ۲۱درصدی نسبت به شهریور سال قبل، حاکی از بازگشت ظرفیت عملیاتی واحدهای تولیدی به سطح بالاتری از بهره‌وری است. بخشی از این جهش ناشی از پایان مشکلات تولید در ابتدای تابستان بوده است.
در بخش فروش داخلی، بوتادین در شهریورماه عملکرد قابل‌قبولی داشت. حجم فروش داخلی از سه‌هزار و ۹۸۹تن در مرداد به پنج‌هزار و ۱۹۶تن افزایش یافت که رشد ۳۰درصدی ماهانه را نشان می‌دهد. با این حال، در مقایسه با شهریور پارسال که فروش داخلی ۶هزار و ۱۷۷تن بود، صنعت هنوز ۱۶درصد عقب‌تر است. این موضوع بیانگر آن است که صنعت تمرکز خود را بر صادرات گذاشته است.
صادرات بوتادین از ۶هزار و ۷۹۴تن در مرداد به هشت هزار و ۸۰۶تن در شهریور افزایش یافت که رشد ۳۰درصدی ماهانه را رقم زد. در مقایسه با شهریور پارسال نیز صادرات بیش از ۲برابر شده و ۱۰۳درصد افزایش یافته است. این رشد صادراتی ارزآوری قابل‌توجهی را برای صنعت به همراه آورد. در شرایطی که نرخ ارز طی یک سال گذشته در مسیر صعودی قرار داشت، تولیدکنندگان بوتادین با فروش خارجی توانستند از این شرایط منتفع شوند و ارزش ریالی صادرات خود را به میزان محسوسی افزایش دهند.
رشد تولید و فروش، در نهایت به جهش درآمدزایی صنعت منجر شد. ارزش کل فروش صنعت بوتادین در شهریورماه ۱۴۰۴ به ۹۶۱میلیارد تومان رسید. این رقم نسبت به مردادماه رشد ۳۲درصدی و نسبت به شهریور پارسال افزایش چشم‌گیر ۵۰ درصدی را نشان می‌دهد. ارزش صادراتی نیز از ۴۹۷میلیارد تومان در مرداد به ۶۴۷میلیارد تومان در شهریور افزایش یافته است. این رشد دقیقا هم‌راستا با جهش حجم صادرات بوده و سهم صادرات از کل درآمد را به بیش از دو سوم کل فروش رسانده است.
در بخش داخلی نیز ارزش فروش با رشد ۳۶درصدی نسبت به ماه قبل به ۳۱۴میلیارد تومان رسیده، هرچند در مقایسه با سال گذشته هنوز ۸درصد کمتر است.
افزایش نرخ ارز در یک سال گذشته به نفع تولیدکنندگان صادرات‌محور تمام شد. از آنجا که بخش بزرگی از فروش بوتادین در بازارهای خارجی انجام می‌شود، تقویت نرخ ارز درآمد ریالی شرکت‌ها را افزایش داده و حاشیه سود را بهبود بخشیده است. کارشناسان معتقدند اگر این روند در ماه‌های آینده ادامه یابد، می‌تواند زمینه‌ساز رشد پایدار در بخش‌های بالادستی و پایین‌دستی صنعت شود.
در مجموع، عملکرد شهریورماه صنعت بوتادین را می‌توان یکی از بهترین ماه‌های سال دانست. رشد تولید ۳۷درصدی، جهش ۳۰درصدی صادرات و افزایش ۳۲درصدی درآمد کل نشان می‌دهد که این بخش از زنجیره پتروشیمی در مسیر احیا و رونق قرار گرفته است.
با افزایش تقاضا در بازارهای منطقه و بهبود وضعیت ارزی کشور، انتظار می‌رود در ماه‌های آینده نیز صادرات بوتادین در سطح بالایی باقی بماند. همچنین رشد تولید در صنایع لاستیک و پلیمری می‌تواند به تقویت بازار داخلی و تثبیت روند صعودی درآمدها کمک کند.
بازار جهانی بوتادین
در بازار جهانی، تولید بوتادین عمدتا در اختیار شرکت‌های بزرگ و یکپارچه پتروشیمی است که از واحدهای کراکر برای استخراج این محصول استفاده می‌کنند. شرکت‌های عظیمی چون Sinopec و CNPC در چین، Shell و ExxonMobil در آمریکا، LyondellBasell در اروپا، SABIC در خاورمیانه و LG Chem و Formosa Plastics در شرق آسیا از تولیدکنندگان اصلی جهان محسوب می‌شوند.
بسیاری از این شرکت‌ها بوتادین تولیدی خود را در زنجیره داخلی مصرف می‌کنند و تنها بخشی از آن وارد بازار آزاد می‌شود. در کنار آنها، تولیدکنندگان تخصصی مانند TPC Group در ایالات متحده یا INEOS در اروپا نقش مهمی در تامین بوتادین برای سایر مصرف‌کنندگان دارند. زنجیره تامین بوتادین جهانی به شدت به وضعیت واحدهای کراکر، قیمت خوراک و شرایط بازار لاستیک وابسته است. هرگونه تعمیرات اساسی، توقف تولید یا حادثه صنعتی در یک واحد بزرگ می‌تواند تعادل عرضه جهانی را به هم بزند و قیمت‌ها را دستخوش تغییر کند.
برای نمونه، در سال‌های اخیر اختلال در واحدهای تولیدی آمریکا و کره‌جنوبی چندین بار موجب جهش‌های قیمتی در بازار آسیا شده است. از نظر جغرافیایی، توزیع تولید و مصرف بوتادین در جهان متوازن نیست. کشورهای دارای زیرساخت پتروشیمی پیشرفته و خوراک ارزان، مانند آمریکا، چین و عربستان، از تولیدکنندگان عمده هستند. اما در مقابل، کشورهایی با صنایع خودروسازی و پلاستیک قوی ولی فاقد ظرفیت تولید بالا، مانند کره‌جنوبی، هند و برخی کشورهای اروپایی، واردکنندگان اصلی این محصول‌اند. بر اساس داده‌های بانک جهانی، چین بزرگ‌ترین واردکننده بوتادین در جهان است که در سال ۲۰۲۳ بیش از ۳۰۰میلیون دلار واردات داشته است.
پس از چین، کره‌جنوبی و ایالات متحده نیز در جمع واردکنندگان اصلی قرار دارند. در طرف مقابل، ایالات متحده، برخی کشورهای خاورمیانه و چین بسته به دوره زمانی و وضعیت عرضه، از صادرکنندگان تاثیرگذار بازار محسوب می‌شوند. ارزش بازار جهانی بوتادین در سال ۲۰۲۳ حدود ۴۰میلیارد و ۵۰۰میلیون دلار برآورد شده و پیش‌بینی می‌شود با رشد سالانه‌ای در حدود ۵ تا ۶درصد تا سال ۲۰۳۰ افزایش یابد. این رشد بیش از هر چیز تحت‌تاثیر رونق صنایع تایرسازی، گسترش تولید خودرو و افزایش تقاضا برای پلاستیک‌های مقاوم در آسیاست.
البته بازار بوتادین همواره با چالش‌هایی مانند نوسان قیمت خوراک، تغییرات در ترکیب سوخت‌های پتروشیمی، تحولات زیست‌محیطی و حتی پیشرفت فناوری‌های جایگزین روبه‌روست. یکی از گرایش‌های جدید در جهان، توسعه مسیرهای «تولید اختصاصی بوتادین» یا استفاده از خوراک‌های زیستی است تا وابستگی به نفت خام کاهش یابد.
از منظر زیست‌محیطی نیز این محصول در رده مواد خطرناک قرار می‌گیرد و تماس طولانی با بخارات آن ممکن است اثرات مضر بر سلامت انسان داشته باشد. به همین دلیل، تولید و مصرف بوتادین در کشورهای صنعتی تحت نظارت سخت‌گیرانه نهادهای ایمنی و زیست‌محیطی مانند OSHA و ECHA انجام می‌شود. به‌طور کلی، بوتادین را می‌توان حلقه‌ای حیاتی در اقتصاد جهانی دانست؛ ماده‌ای که اگرچه سهم کوچکی از حجم کل تولیدات پتروشیمی را به خود اختصاص داده، اما نبود آن می‌تواند کل زنجیره لاستیک و پلاستیک را از کار بیندازد.
از تایر خودرو تا قاب تلویزیون و از چسب صنعتی تا کف‌پوش ورزشی، همگی به نوعی به این محصول وابسته‌اند. در سال‌های پیش رو، تحولات بازار انرژی، رقابت بر سر خوراک ارزان و فشارهای زیست‌محیطی تعیین خواهد کرد کدام کشورها و شرکت‌ها جایگاه مسلط خود را در این بازار حفظ می‌کنند و کدام‌ها از صحنه کنار می‌روند. بوتادین، همچنان یکی از ستون‌های اصلی زنجیره ارزش جهانی پتروشیمی باقی خواهد ماند؛ محصولی که هر تغییر در تراز عرضه و تقاضای آن می‌تواند به سرعت اثر خود را بر بازارهای لاستیک، خودرو و حتی صنعت حمل‌ونقل جهانی نشان دهد.
