اطلس نوآوری در صنعت پتروشیمی

از پلاستیک و دارو گرفته تا باتری‌های نوین و سوخت‌های پاک، ردپای شیمی در اغلب فناوری‌های روز دیده می‌شود. در پسِ این گستره بزرگ، در کنار تلاش برای افزایش تولید، رقابتی شدید میان شرکت‌ها بر سر خلق ایده و نوآوری جریان دارد. میزان سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه (R&D) نشان می‌دهد کدام شرکت‌ها آینده را می‌سازند. بر اساس داده‌های ۱۰۰ شرکت برتر صنعت شیمیایی که توسط موسسه ICIS منتشر شده است، نسبت هزینه تحقیق و توسعه به فروش در شرکت‌های برجسته این صنعت، الگوهای پراکندگی جغرافیایی سرمایه‌گذاری را آشکار می‌کند. 

از میان ۱۰۰ شرکت مورد بررسی این موسسه، اطلاعات مربوط به میزان هزینه تحقیق و توسعه برای ۴۸شرکت در دسترس است. این گزارش با تمرکز بر تحلیل این داده‌ها و روندهای جهانی تا سال ۲۰۲۵، به بررسی پراکندگی منطقه‌ای می‌پردازد و اهمیت فزاینده تحقیق و توسعه را در شکل‌دهی آینده صنعت برجسته می‌سازد. با توجه به پیش‌بینی‌ها، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه نه‌تنها برای بقا ضروری است، بلکه می‌تواند به‌عنوان اهرمی برای ایجاد مزیت رقابتی عمل کند؛ به‌ویژه در شرایطی که تقاضای جهانی برای محصولات پایدار رو به افزایش است

 قاره سبز؛ پیشتاز نوآوری

پراکندگی سرمایه‌گذاری‌های تحقیق و توسعه در صنعت پتروشیمی نشان‌دهنده تفاوت‌های ساختاری عمیق میان مناطق جغرافیایی است؛ تفاوت‌هایی که ریشه در عوامل اقتصادی، سیاست‌های دولتی و اولویت‌های استراتژیک دارند.

بر اساس داده‌های موجود، ۲۰ شرکت برتر اروپایی با میانگین نسبت تحقیق و توسعه به فروش حدود ۳.۳درصد، بالاترین سطح سرمایه‌گذاری را در میان مناطق مورد بررسی نشان می‌دهند.این رقم بازتاب‌دهنده تمرکز قاره سبز بر نوآوری‌های پیشرفته، شیمی سبز و مواد تخصصی است؛ حوزه‌هایی که اغلب نیازمند سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجه هستند.

شرکت‌های اروپایی در زمینه‌هایی چون مواد پیشرفته برای صنایع الکترونیکی، دارویی و پوشش‌های پایدار پیشرو هستند. این سرمایه‌گذاری‌ها معمولا با حمایت‌های دولتی و مقررات سخت‌گیرانه اتحادیه اروپا در زمینه کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای هم‌راستا هستند؛ مقرراتی که شرکت‌ها را به سمت تحقیق در فناوری‌های کم‌کربن سوق می‌دهد. 

با این حال، تفاوت‌های داخلی قابل‌توجهی نیز وجود دارد؛ برخی شرکت‌ها که عمدتا در شمال و غرب اروپا قرار دارند نسبت‌هایی تا ۷.۸درصد را ثبت کرده‌اند، درحالی‌که برخی دیگر از شرکت‌ها، به دلیل تمرکز بر فعالیت‌های سنتی‌تر، ارقامی پایین‌تر مانند ۰.۷درصد دارند. این پراکندگی درون‌منطقه‌ای نشان می‌دهد اروپا در حال گذار از مدل‌های سنتی به سمت اقتصاد چرخشی است؛ جایی که تحقیق و توسعه نقش محوری در بازیافت مواد و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی ایفا می‌کند.

  تعادل میان نوآوری و کارآیی

ایالات متحده، با در اختیار داشتن ۱۸ شرکت در این فهرست، میانگین نسبت هزینه تحقیق و توسعه به کل فروش را در حدود ۲.۹درصد ثبت کرده است. این رقم بیانگر تعادلی میان نوآوری و کارآیی عملیاتی است.

این تنوع، بازتاب‌دهنده بازار داخلی گسترده و دسترسی به منابع شیل است که سرمایه‌گذاری‌ها را به سمت بهینه‌سازی فرآیندها و توسعه محصولات جدید سوق می‌دهد. بر اساس گزارش‌ها، رشد تحقیق و توسعه در آمریکا بخشی از استراتژی ملی برای حفظ رهبری در «اقتصاد نوآوری» محسوب می‌شود؛ جایی که سرمایه‌گذاری شرکتی، کلید افزایش بهره‌وری و خلق ارزش افزوده است.

در افق سال ۲۰۲۵، انتظار می‌رود تمرکز بر رزین‌های پایدار و فناوری‌های دیجیتال (از جمله کاربرد هوش مصنوعی در فرآیندهای شیمیایی) باعث افزایش میانگین سرمایه‌گذاری‌ها به‌ویژه با توجه به رشد سالانه ۲.۹درصدی پروژه‌های شیل‌محور تا سال ۲۰۲۸ شود.

 مسیر رشد و گذار فناوری

شرکت‌های جنوب شرق آسیا با میانگین نسبت تحقیق و توسعه به فروش حدود ۲درصد، جایگاهی میانی در میان مناطق مختلف دارند. کشورهایی مانند ژاپن و کره‌جنوبی در حوزه فناوری‌های پیشرفته، از جمله پلیمرها و مواد کامپوزیتی، سرمایه‌گذاری چشم‌گیری انجام می‌دهند و در برخی موارد، این نسبت به ۳.۲درصد نیز می‌رسد.

در مقابل، برخی کشورهای آسیایی دیگر از جمله تایوان، نسبت‌های پایین‌تری در حدود 0.8درصد ثبت کرده‌اند که عمدتا به تمرکز بر تولید انبوه و صادرات‌محور بازمی‌گردد. روندهای اخیر نشان می‌دهد که آسیا در حال افزایش سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه به‌ویژه در واکنش به چالش‌های زیست‌محیطی و فشار فزاینده برای کاهش انتشار آلاینده‌ها است.

برای نمونه، شرکت‌های کره‌ای در سال‌های اخیر رکوردهایی در زمینه سرمایه‌گذاری تحقیق و توسعه ثبت کرده‌اند؛ اقدامی که به بهبود فرآیندها، ارتقای ایمنی و کاهش آلاینده‌ها منجر شده است.

  نیاز به گذار از تولید به نوآوری

در میان ۱۰۰ شرکت برتر جهان، تنها داده‌های مربوط به تحقیق و توسعه در خاورمیانه به شرکت پتروشیمی خلیج فارس ایران اختصاص دارد؛ شرکتی که حدود 0.7درصد از کل فروش خود را صرف تحقیق و توسعه می‌کند. در همین حال، شرکت سابیک عربستان (دیگر نماینده خاورمیانه در جمع برترین شرکت‌های جهان) در گزارش سالانه خود اعلام کرده که در سال ۲۰۲۴ مبلغ ۵۵۰‌میلیون دلار برای تحقیق و توسعه هزینه کرده است. با توجه به فروش ۳۴‌میلیارد دلاری سابیک، نسبت تحقیق و توسعه به فروش این شرکت حدود ۱.۶ درصد برآورد می‌شود.

با در نظر گرفتن این دو شرکت، میانگین نسبت تحقیق و توسعه به فروش در منطقه خاورمیانه حدود 1.15درصد است؛ رقمی که بازتابی از وابستگی تاریخی منطقه به منابع نفتی و تمرکز بر تولیدات بالادستی است، جایی که نوآوری‌های پایین‌دستی کمتر در اولویت قرار دارند. با‌این‌حال، تلاش‌های فزاینده برای تنوع‌بخشی اقتصادی در جریان است که می‌تواند به افزایش سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه منجر شود. منطقه خلیج فارس با حفظ ثبات تولید پتروشیمی در سال ۲۰۲۳، توانسته در شرایط عدم‌قطعیت‌های جهانی بخشی از افت تولید اروپا را جبران کند.

 از فشارهای اقتصادی تا نوآوری‌های سبز

روندهای جهانی تحقیق و توسعه در صنعت پتروشیمی در سال ۲۰۲۵ تحت تاثیر مجموعه‌ای از عوامل از جمله فشارهای اقتصادی، الزامات زیست‌محیطی و پیشرفت‌های فناورانه قرار دارد. افزایش هزینه‌های تحقیق و توسعه، هرچند تحت فشار هزینه‌ها شکل گرفته، به سمت حوزه‌های استراتژیک نظیر کاتالیزورها، تشدید فرآیندها و مواد پیشرفته هدایت شده است. نوآوری در توسعه مواد زیستی و پایدار، فرصت‌های بزرگی ایجاد کرده است که می‌تواند بازار جهانی را به سمت اقتصاد کم‌کربن سوق دهد. در سطح جهانی، تحقیق و توسعه موتور اصلی نوآوری و رشد سودآور محسوب می‌شود و به شرکت‌ها امکان می‌دهد در برابر نوسانات و اختلالات بازار مقاوم‌تر عمل کنند. 

برای مثال، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جدیدی مانند تبدیل نفت خام به مواد شیمیایی، کاربردهای غیرسوختی برای نفت ایجاد کرده و امنیت تامین انرژی را تقویت می‌کند. همچنین تمرکز بر پایداری، مسیر تحقیق و توسعه را به سوی فرآیندهای کم‌انرژی و کاتالیست‌های نوین سوق داده است. در این میان، ادغام و تملک (M&A) نیز نقشی کلیدی ایفا می‌کند؛ شرکت‌ها از طریق خرید و ادغام، عملکرد خود را بهبود می‌بخشند و به فناوری‌های نوین دسترسی پیدا می‌کنند.

 اهمیت استراتژیک تحقیق و توسعه

تحلیل‌های جهانی نشان می‌دهد تحقیق و توسعه رقابتی در حوزه تحقیق پایه‌ای، ضرورتی اساسی برای حفظ جایگاه در بازارهای جهانی است. افزون بر این، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه می‌تواند منجر به خلق محصولات سفارشی برای صنایع خاص شود که این امر به افزایش حاشیه سود شرکت‌ها می‌انجامد. در مقیاس منطقه‌ای، تفاوت‌ها همچنان برجسته است: اروپا با تمرکز بر مقررات زیست‌محیطی، مسیر تحقیق و توسعه را به سوی شیمی سبز هدایت کرده، درحالی‌که آمریکا از مزایای منابع شیل بهره می‌برد. آسیا و خاورمیانه نیز در حال افزایش ظرفیت‌های خود هستند، اما برای غلبه بر مازاد عرضه جهانی (oversupply) نیاز به سرمایه‌گذاری گسترده‌تر در تحقیق و توسعه دارند. در نهایت، تحقیق و توسعه نه تنها ابزاری برای کاهش هزینه‌ها، بلکه عاملی برای ایجاد ارزش افزوده و شکل‌دهی به مزیت رقابتی پایدار است.

 چالش‌ها و فرصت‌های تحقیق و توسعه

با وجود اهمیت روزافزون، چالش‌هایی همچون هزینه‌های بالا، عدم‌قطعیت‌های اقتصادی و رقابت جهانی، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه را با دشواری مواجه کرده است. برای مثال، مازاد عرضه جهانی حاشیه سود شرکت‌ها را کاهش داده و آنها را به سمت پروژه‌هایی با بازگشت سریع‌تر سوق داده است. با این حال، فرصت‌هایی مانند توسعه اقتصاد دایره‌ای و فناوری‌های دیجیتال زمینه رشد تازه‌ای فراهم کرده‌اند. پیش‌بینی می‌شود بازار پتروشیمی با اتکا به تولید چین تا سال ۲۰۳۰ با نرخ 7.3درصدی رشد کند، روندی که اهمیت تحقیق و توسعه را بیش از پیش برجسته می‌سازد. شرکت‌ها باید با تمرکز بر همکاری‌های بین‌المللی و سرمایه‌گذاری‌های مشترک، این چالش‌ها را به فرصت‌های رشد تبدیل کنند.

 کلید موفقیت پایدار

جدای از تمرکز برترین شرکت‌های جهان در آمریکا و اروپا، پراکندگی هزینه‌های تحقیق و توسعه در صنعت پتروشیمی بازتابی از شکاف‌های جغرافیایی است: اروپا با 3.3درصد پیشتاز است، آمریکا با 2.9درصد وضعیتی متعادل دارد، آسیا با ۲درصد در مسیر رشد قرار گرفته و خاورمیانه با 1.15درصد در جست‌وجوی تنوع اقتصادی است. اهمیت فزاینده تحقیق و توسعه (از نوآوری سبز تا رقابت جهانی) نشان می‌دهد که افزایش این سرمایه‌گذاری‌ها ضرورتی حیاتی است. 

سیاستگذاران و مدیران صنعتی باید استراتژی‌هایی بلندمدت، هدفمند و پایدار تدوین کنند تا این شکاف‌ها کاهش یافته و زمینه رشد مستمر و رقابت‌پذیری جهانی فراهم شود. در نهایت، نوآوری نه‌تنها ضامن بقا، بلکه طراح آینده صنعت پتروشیمی است.