بازگشت رونق به بازار تولوئن
تولید تولوئن در این ماه به بیش از ۶هزار و ۸۵۰تن رسید؛ این رقم هرچند نسبت به مرداد افت ۱۷درصدی داشت، اما در مقایسه با شهریور سال گذشته رشد داشته است. نقطه مهم آمار این ماه، رشد ۱۳۰درصدی فروش داخلی بود؛ جایی که صنایع پایین‌دستی از رنگ و رزین گرفته تا پلیمرها، تولوئن را با سرعت جذب کردند.
صادرات نیز با جهش بیش از ۲۸۰درصدی به مسیر قبل بازگشت. مجموع درآمد این صنعت از مرز ۵۲۹میلیارد تومان گذشت تا تولوئن به یکی از درآمدزاترین حلقه‌های زنجیره پتروشیمی تبدیل شود. با وجود این، افت ماهانه تولید و وابستگی شدید به خوراک می‌تواند تهدیدی برای استمرار این روند باشد. بازار فعلی نشان می‌دهد تولوئن از رکود فاصله گرفته، اما برای حفظ این شتاب، نیاز به ثبات در تامین، سرمایه‌گذاری در زیرساخت و تقویت مسیر صادراتی بیش از پیش احساس می‌شود.
تولوئن که با نام متیل‌بنزن شناخته می‌شود، یکی از محصولات صنعت آروماتیک به حساب می‌آید. این ماده به صورت مایع و عمدتا به عنوان یکی از اجزای جریان‌های آروماتیکی در پالایشگاه‌ها و مجتمع‌های پتروشیمی تولید می‌شود.
زنجیره ارزش تولوئن از دل پالایشگاه‌ها آغاز می‌شود؛ جایی که این ترکیب آروماتیک از جریان‌های کاتالیزوری و بخار شکست ناپتا استخراج شده و پس از عبور از مراحل جداسازی و تصفیه در واحدهای استخراج پتروشیمی، به شکل مایع در مخازن و تانکرها ذخیره و منتقل می‌شود.
این ماده در واحدهای شیمیایی برای تولید مشتقات پایین‌دست فرآوری می‌گردد و به طور مستقیم به عنوان حلال در صنایع نهایی مانند رنگ، چسب و پوشش به مصرف می‌رسد. کارشناسان می‌گویند در اغلب مجتمع‌های پتروشیمی، تولوئن به همراه بنزن و زایلن‌ها به عنوان بخشی از سبد محصولات موسوم به BTX تولید می‌شود.
از نظر کاربرد، تولوئن نقش دوگانه و اساسی دارد؛ از یک سو به عنوان حلال صنعتی در صنایع پوشش، رنگ، لاک، چسب، مرکب چاپ و فرآوری لاستیک و چرم استفاده می‌شود و از سوی دیگر به عنوان ماده اولیه یا خوراکی برای سنتز مواد شیمیایی پایین‌دست به کار می‌رود.
تولوئن از طریق هیدرودآلکیل‌سازی برای تولید بنزن، ترانس‌آلکیلاسیون برای تولید زایلن‌ها، نیتریناسیون برای تولید نیتروتولوئن‌ها و اکسیداسیون برای تولید مشتقات اکسیدی استفاده می‌شود.
یکی از مصارف کلیدی تولوئن در تولید تولوئن دی‌ایزوسیانات (TDI) است که خوراک اصلی تولید فوم‌های پلی‌یورتان برای صنایع خودروسازی، مبلمان و ساخت‌وساز به شمار می‌رود.
علاوه بر این، تولوئن به عنوان افزودنی ارتقای عدد اکتان در سوخت‌ها کاربرد دارد. در حوزه داروسازی و آزمایشگاهی، تولوئن به عنوان حلال در سنتزهای آلی و استخراج مواد مورد استفاده قرار می‌گیرد.
وضعیت بازار تولوئن ایران
بازار تولوئن ایران در شهریور ۱۴۰۴ صحنه هم‌افزایی چشم‌گیر میان تولید، فروش داخلی و صادرات بود؛ روندی که برای صنعت پتروشیمی در شرایط نوسان ارزی، حکم یک فرصت طلایی را دارد. در این ماه، تولید به بیش از ۶هزار و ۸۵۰تن رسید، فروش داخلی بیش از دو برابر شد و صادرات نیز با جهش خیره‌کننده ۲۸۰درصدی از رکود خارج شد. مجموع درآمد این صنعت از مرز پنج هزار‌میلیارد تومان عبور کرد تا نشانه‌ای از بازگشت قدرت در زنجیره تولوئن باشد.
بر اساس داده‌های کدال، تولید تولوئن در شهریور امسال حدود ۶هزار و ۸۵۵تن بود؛ رقمی که نسبت به شهریور سال گذشته با تولید ۶هزار و ۵۰۷تن حدود ۵درصد رشد داشته است. با این حال، در مقایسه با مرداد امسال (۸هزار و ۲۹۸تن)، تولید این محصول نزدیک به ۱۷درصد کاهش یافته است. این افت ماهانه می‌تواند ناشی از محدودیت‌های خوراک یا دوره‌های تعمیراتی باشد، اما رشد سالانه حاکی از بهبود ظرفیت تولید و تثبیت روند عرضه است.
به دنبال رشد تولید، فروش داخلی تولوئن در شهریور جهشی قابل‌توجه را تجربه کرد و از حدود ۴هزار و ۷۶تن در شهریور سال گذشته به ۹هزار و ۳۷۰ تن رسید که رشدی نزدیک به ۱۳۰درصد داشته است. در مقایسه با مرداد امسال نیز، میزان فروش داخلی که حدود پنج هزار و ۸۰۹ تن بود، بیش از ۶۰درصد رشد داشته است. این افزایش بیانگر بازگشت تقاضا از سوی صنایع پایین‌دستی است؛ صنایعی که تولوئن را به‌عنوان خوراک تولید رنگ، رزین و پلیمر مصرف می‌کنند.
در بخش صادرات نیز تولوئن ایران مسیر صعودی چشم‌گیری را طی کرده است. حجم صادرات در شهریور ۱۴۰۴ به ۵۷۱تن رسید؛ این در حالی است که این رقم در شهریور سال قبل تنها ۱۵۰تن بود. به این ترتیب، صادرات بیش از ۲۸۰درصد رشد داشته است. هرچند این رقم هنوز کوچک است، اما از بازگشت جریان صادراتی در یکی از محصولات کلیدی پتروشیمی ایران خبرمی‌دهد.
ارزش فروش داخلی تولوئن در شهریور ۱۴۰۴ به حدود ۴۹۷میلیارد تومان رسید؛ درحالی‌که سال گذشته این رقم تنها ۱۶۸میلیارد تومان بود. این یعنی رشد حدود ۱۹۵درصدی در ارزش فروش داخلی تولوئن شکل گرفته است.
ارزش صادرات نیز با جهش ۴۳۰درصدی به حدود ۳۲میلیارد تومان رسید. در مجموع، درآمد کل صنعت تولوئن در شهریور امسال به ۵۲۹میلیارد تومان افزایش یافت؛ رقمی که رشد بیش از ۲۰۰درصدی نسبت به شهریور سال گذشته را نشان می‌دهد.
بررسی این روند نشان می‌دهد بازار تولوئن در حال خروج از رکود است. افزایش فروش داخلی به معنی رشد مصرف در صنایع پایین‌دستی و بازگشت تقاضا به سطح مطلوب است. در کنار آن، افزایش صادرات باعث شد تا این صنعت مجددا به بازارهای ارزی متصل شود؛ عاملی که در شرایط نوسان نرخ ارز، به رشد ارزش ریالی درآمدها منجر شده است.
با وجود این دستاوردها، برخی چالش‌ها همچنان پابرجاست. افت ۱۷درصدی تولید نسبت به مرداد می‌تواند نشانه‌ای از توقف‌های فنی باشد. در صورتی که این روند ادامه یابد، احتمال دارد عرضه دوباره دچار تنگنا شود. همچنین، اگرچه فروش داخلی جهش قابل‌توجهی داشته، اما ظرفیت تولید باید همسو با این رشد افزایش یابد تا از فشار بر عرضه جلوگیری شود.
بازارهای جهانی تولوئن
بازار جهانی تولوئن بر پایه دو عامل کلیدی شکل گرفته است؛ نخست ظرفیت تولید مجتمع‌های پتروشیمی و پالایشگاه‌های بزرگ و دوم سطح تقاضا در صنایع پایین‌دست که این ماده را به عنوان خوراک یا حلال مصرف می‌کنند. در حال حاضر تمرکز تولید تولوئن در مناطقی است که زیرساخت پالایشگاهی و توان استخراج آروماتیک‌ها در مقیاس بالا در اختیار دارند. شرکت‌های بزرگ و یکپارچه پتروشیمی که همزمان واحدهای شکستن ناپتا، رفرمینگ و استخراج آروماتیک را اداره می‌کنند، اصلی‌ترین تولیدکنندگان تولوئن در جهان محسوب می‌شوند.
این مجتمع‌ها که در قاره‌های آسیا، اروپا، آمریکا و خاورمیانه فعالند، با تغییر ظرفیت تولید یا توقف‌های دوره‌ای برای تعمیرات می‌توانند به سرعت توازن عرضه و تقاضای جهانی را برهم زنند و مسیر قیمت‌ها را تغییر دهند.
در نقشه تجارت جهانی، شرق آسیا بازیگر اصلی تولوئن است. کشورهایی مانند چین، کره‌جنوبی و ژاپن همزمان نقش تولیدکننده و صادرکننده را برعهده دارند و بخش عمده‌ای از جریان صادرات منطقه‌ای را مدیریت می‌کنند. در مقابل، هند به عنوان یکی از بازارهای بزرگ مصرف، سهم بالایی در واردات دارد؛ زیرا رشد سریع صنایع پایین‌دست مانند تولید فوم‌های پلی‌یورتان، رنگ، چسب و پوشش باعث افزایش تقاضا برای مشتقات تولوئن در این کشور شده است.
کارشناسان می‌گویند جریان‌های تجاری کوتاه‌مدت در بازار تولوئن علاوه بر عوامل قیمتی، به شدت تحت‌تاثیر مسائل لجستیکی، ظرفیت حمل‌ونقل دریایی، زمینی و شرایط بازارهای داخلی هر منطقه قرار دارد. بر همین اساس، برخی کشورها در دوره‌هایی به دلیل مزیت خوراک یا ظرفیت مازاد، صادرکننده می‌شوند و در دوره‌هایی دیگر، به واردکننده نیازمند تبدیل می‌شوند؛ امری که موجب نوسان سالانه در تراز تجاری تولوئن می‌شود.
بر اساس گزارش‌های بین‌المللی، ارزش بازار جهانی تولوئن در سال‌های اخیر حدود 26 تا 37میلیارد دلار برآورد شده است. نرخ رشد مرکب سالانه این بازار نیز در محدوده تقریبی 4 تا 6درصد قرار دارد. بخش عمده رشد مصرف از سوی صنایع پوشش، خودروسازی و ساخت‌وساز ایجاد می‌شود که در آنها مشتقات تولوئن مانند تولوئن دی‌ایزوسیانات (TDI) و رزین‌ها نقش کلیدی دارند.
علاوه بر این، مصرف مستقیم تولوئن به عنوان حلال در تولید رنگ‌ها و لاک‌ها نیز سهم قابل‌توجهی در بازار دارد. با این حال، محدودیت‌های زیست‌محیطی و مقررات سختگیرانه برای کاهش انتشار ترکیبات آلی فرار (VOC) ممکن است بخشی از این تقاضا را در آینده کاهش داده و مسیر مصرف را به سوی جایگزین‌های کم‌فرار هدایت کند.
کارشناسان به فعالان بازار توصیه می‌کنند روند عرضه منطقه‌ای، برنامه تعمیرات مجتمع‌های پتروشیمی و پالایشگاهی، و همچنین وضعیت بازار مشتقات پایین‌دست را به طور مستمر زیر نظر داشته باشند، زیرا هر تغییر در این متغیرها می‌تواند تاثیر فوری بر قیمت و دسترسی تولوئن بگذارد. در کنار این موضوع، مدیریت ریسک در صنایع مصرف‌کننده اهمیت بالایی دارد و شرکت‌ها باید برای تامین پایدار، به سراغ قراردادهای بلندمدت، تنوع در منابع خرید و ایجاد ذخایر مطمئن بروند.
