بدون بهبود فناوری تولید، رسیدن به اهداف برنامه هفتم امکان‌پذیر نخواهد بود
حلقه گمشده زنجیره پلیمر
در شرایطی که بازار جهانی پلیمرها با شتابی بی‌سابقه در مسیر تنوع، کیفیت و بازیافت حرکت می‌کند، صنایع داخلی هنوز با محدودیت در فناوری‌های تولید، وابستگی به کاتالیست‌های وارداتی و ضعف در زنجیره ارزش روبه‌رو هستند.
سخن از رشد تولید پلیمر در حالی تکرار می‌شود که تجربه سال‌های گذشته نشان داده جهش ظرفیت اسمی الزاما به معنی رشد تولید واقعی نیست. واحدهای پتروشیمی بسیاری در دهه گذشته با هدف ارتقای سهم ایران در بازار جهانی طراحی و راه‌اندازی شدند، اما مشکلات مرتبط با تامین خوراک، محدودیت صادرات، و فرسودگی فناوری موجب شد تا فاصله میان ظرفیت اسمی و عملکرد واقعی افزایش یابد.
به گفته یکی از فعالان این حوزه، ظرفیت بالفعل تولید پلیمر در کشور در بهترین حالت نزدیک به ۹میلیون تن است و رشد آن به ۱۶میلیون تن مستلزم جهشی در زیرساخت، سرمایه‌گذاری و انتقال دانش فنی است.
در واقع، عدد ۱۶میلیون تن در افق برنامه هفتم تنها زمانی معنا می‌یابد که صنایع بالادستی بتوانند خوراک کافی و پایدار برای واحدهای پلیمری فراهم کنند. بخش قابل‌توجهی از اتان، پروپان و نفتا که خوراک اصلی زنجیره پلیمر محسوب می‌شوند، هم‌اکنون به‌صورت خام یا نیمه‌خام صادر می‌شوند و یا در زنجیره‌های دیگر با بازدهی پایین مصرف می‌گردند. تداوم این روند می‌تواند تحقق اهداف توسعه‌ای را به حاشیه ببرد و رشد اسمی را از محتوای واقعی تهی کند.
توسعه در گرو سرمایه‌گذاری
حسین صداقت، کارشناس پتروشیمی، در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» با اشاره به هدف‌گذاری برای افزایش تولید پلیمر در افق برنامه هفتم توسعه گفت: تحقق سهم ۱۶میلیون‌تنی از تولید جهانی پلیمرها زمانی امکان‌پذیر است که سیاستگذاری در این صنعت از نگاه ظرفیت‌سازی صرف به سمت توسعه فناوری و ایجاد مزیت رقابتی تغییر کند.
به گفته او، در سال‌های اخیر بخش عمده سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در حوزه پتروشیمی به افزایش ظرفیت واحدهای موجود اختصاص یافته، درحالی‌که در کشورهای پیشرو محور اصلی توسعه بر نوآوری در فناوری‌های تولید، طراحی راکتورها و به‌کارگیری کاتالیست‌های جدید استوار است.
او افزود: در ایران هنوز وابستگی بالایی به فناوری‌های خارجی وجود دارد و این مساله نه‌تنها هزینه تولید را افزایش می‌دهد بلکه مانع از تنوع محصولات پلیمری می‌شود. صداقت تاکید کرد: صنعت پتروشیمی کشور باید از مرحله تولید مواد پایه عبور کند و به سمت تولید گریدهای خاص و محصولات با ارزش افزوده بالا حرکت کند، زیرا بازار جهانی پلیمرها به‌شدت رقابتی است و صرف افزایش حجم تولید، جایگاه ایران را در بازار ارتقا نمی‌دهد.
وی یکی دیگر از چالش‌های اساسی صنعت را کمبود سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه دانست و گفت: برای دستیابی به فناوری‌های نو، باید سهم هزینه‌های تحقیقاتی در بودجه شرکت‌های پتروشیمی افزایش یابد. در غیر این صورت، رشد تولید به معنای تکرار مدل‌های گذشته خواهد بود.
صداقت در پایان خاطرنشان کرد: آینده صنعت پلیمر ایران در گرو پیوند پایدار میان صنعت، دانشگاه و شرکت‌های دانش‌بنیان است؛ پیوندی که می‌تواند مسیر دستیابی به خودکفایی فناورانه و حضور موثر در بازار جهانی را هموار کند.
خوراک محدود
بازار جهانی پلیمرها بر پایه رقابت در قیمت تمام‌شده و کیفیت محصول استوار است. کشورهایی چون چین و عربستان سعودی با تکیه بر دسترسی به خوراک ارزان و فناوری‌های مدرن، توانسته‌اند بخش بزرگی از بازار جهانی پلی‌اتیلن و پلی‌پروپیلن را در اختیار بگیرند. در مقابل، در ایران هنوز بخش عمده‌ای از تولیدکنندگان با ناپایداری در تامین خوراک روبه‌رو هستند. خاموشی‌های فصلی گاز و محدودیت‌های عرضه مایعات گازی در زمستان‌ها باعث توقف یا کاهش تولید در واحدهای پلیمری می‌شود و همین موضوع برنامه‌ریزی بلندمدت را با دشواری مواجه کرده است.
در چنین شرایطی، طرح‌های توسعه‌ای جدید که قرار است سهم ایران را تا سال‌های پایانی برنامه هفتم افزایش دهند، بیش از آنکه بر پایه تامین خوراک طراحی شده باشند، بر اساس اهداف کلان و شعارهای صنعتی تدوین شده‌اند. تا زمانی که سیاست روشنی برای تخصیص پایدار گازهای سبک به زنجیره پلیمرها وجود نداشته باشد، هیچ برنامه‌ای برای افزایش ظرفیت تولید نمی‌تواند به نتیجه‌ای ملموس بینجامد. این مساله در کنار محدودیت سرمایه‌گذاری خارجی و کمبود منابع ریالی داخلی، مانع اصلی در برابر تحقق عدد ۱۶میلیون تن تلقی می‌شود.
جایگاه فناوری
صنعت پلیمر در جهان، بیش از هر چیز، محصول تحول در فناوری است. در سال‌های اخیر، نوآوری در کاتالیست‌ها، طراحی راکتورهای چندمرحله‌ای و معماری فرایندهای تولید سبب شده کیفیت پلیمرهای تولیدی افزایش و تنوع کاربردها گسترش یابد. درحالی‌که شرکت‌های بزرگ دنیا از کاتالیست‌های متالوسن و فرامتالوسن برای تولید گریدهای ویژه با خواص دقیق فیزیکی و مکانیکی بهره می‌گیرند، بسیاری از واحدهای داخلی همچنان با فناوری‌های دهه‌های گذشته فعالیت می‌کنند.
به گفته یکی از فعالان این حوزه، در غیاب انتقال فناوری و همکاری پایدار با شرکت‌های صاحب‌نام جهانی، دستیابی به تولید محصولات پلیمری با ارزش افزوده بالا دشوار است. بخش قابل‌توجهی از محصولات پلیمری کشور، محدود به پلی‌اتیلن سبک و سنگین و پلی‌پروپیلن‌های عمومی است که بازار جهانی اشباعی دارند و در رقابت قیمتی، مزیتی برای تولیدکننده ایرانی باقی نمی‌گذارند.
در چنین وضعی، سرمایه‌گذاری در توسعه دانش فنی داخلی ضرورتی انکارناپذیر است. اما مسیر تحقق آن ساده نیست؛ زیرا به شبکه‌ای از همکاری میان صنعت، دانشگاه و شرکت‌های دانش‌بنیان نیاز دارد که هنوز در مراحل اولیه قرار دارد. ایجاد دفاتر ارتباط با دانشگاه‌ها و شرکت‌های فناور اگرچه گامی مثبت است، اما تا زمانی که به پروژه‌های صنعتی واقعی و محصول‌محور منتهی نشود، اثر ملموسی بر افزایش تولید یا تنوع محصولات نخواهد داشت.
سرمایه‌گذاری؛ متغیر گمشده برنامه توسعه
افزایش سهم ایران در تولید جهانی پلیمرها نه‌تنها به فناوری و خوراک، بلکه به سرمایه‌گذاری‌های سنگین نیاز دارد. در شرایط کنونی، بخش قابل‌توجهی از طرح‌های توسعه‌ای صنعت پتروشیمی در مرحله اسناد مالی یا تامین منابع متوقف مانده‌اند. بانک‌ها به دلیل فشارهای ارزی و بدهی‌های انباشته شرکت‌های پتروشیمی تمایل محدودی به تامین مالی پروژه‌های جدید دارند و سرمایه‌گذاران خارجی نیز در سایه تحریم‌ها و نبود ضمانت‌های بین‌المللی از ورود به این حوزه پرهیز می‌کنند.
در نتیجه، بسیاری از طرح‌هایی که در فهرست برنامه هفتم توسعه ذکر شده‌اند، تنها روی کاغذ وجود دارند. نبود ساختار مالی شفاف برای پروژه‌های زنجیره پایین‌دستی موجب شده بخش خصوصی واقعی تمایل چندانی به ورود نداشته باشد و بار اصلی توسعه بر دوش چند شرکت نیمه‌دولتی باقی بماند. این وضعیت در بلندمدت نه‌تنها مانع رشد ظرفیت واقعی می‌شود، بلکه رقابت‌پذیری صنعت را نیز تضعیف می‌کند.
به نقل از یکی از فعالان این حوزه، افزایش تولید پلیمر بدون اصلاح نظام تامین مالی، نوعی بزرگ‌نمایی آماری است که در نهایت منجر به افزایش صادرات مواد خام به‌جای محصولات با ارزش افزوده بالا می‌شود. به بیان دیگر، رشد اسمی تولید بدون رشد در فناوری و بازار، تنها شکل دیگری از اتلاف منابع ملی است.
بازار جهانی؛ از کمیت تا کیفیت
درحالی‌که برنامه‌ریزی داخلی بر محور افزایش حجم تولید است، بازار جهانی در حال تغییر به سمت کیفیت، پایداری و بازیافت است. سیاست‌های محیط‌زیستی اتحادیه اروپا و بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، تولید و مصرف پلیمرهای قابل بازیافت را در اولویت قرار داده است. شرکت‌های بزرگ پتروشیمی با سرمایه‌گذاری در فناوری‌های بازیافت شیمیایی و زیستی، در پی ایجاد چرخه‌های بسته تولید هستند.
در ایران اما بحث اقتصاد چرخشی و بازیافت مواد پلیمری هنوز در سطح شعار باقی مانده است. مدیریت پسماندهای پلاستیکی در کشور نه‌تنها با چالش‌های زیست‌محیطی مواجه است، بلکه از منظر اقتصادی نیز منبع از دست‌رفته‌ای از مواد خام محسوب می‌شود. توسعه واقعی صنعت پلیمر بدون ورود جدی به حوزه بازیافت ممکن نیست؛ زیرا بازار آینده در اختیار محصولاتی خواهد بود که در چرخه‌های بازیافت قرار می‌گیرند و استانداردهای زیست‌محیطی بین‌المللی را رعایت می‌کنند.
به گفته یکی از فعالان حوزه پتروشیمی، اگر از امروز زیرساخت‌های لازم برای جمع‌آوری و بازتولید مواد پلیمری فراهم نشود، در چند سال آینده امکان صادرات بسیاری از محصولات داخلی به بازارهای هدف از بین خواهد رفت، زیرا مقررات بین‌المللی در حال حرکت به سمت ممنوعیت واردات محصولات فاقد مسیر بازیافت هستند.
از برنامه‌ریزی تا اقدام
برنامه‌های توسعه صنعت پتروشیمی در ایران همواره با اهداف بلندپروازانه آغاز شده‌اند، اما در عمل با محدودیت‌های ساختاری و مدیریتی روبه‌رو بوده‌اند. نبود هماهنگی میان سیاستگذار و تولیدکننده، تغییرات مکرر در مقررات صادراتی و تعرفه‌های گمرکی، و نبود نقشه راه جامع برای زنجیره ارزش از جمله عواملی بوده که تحقق اهداف را با کندی مواجه کرده است.
به نقل از یکی از فعالان این حوزه، افزایش ظرفیت تولید پلیمرها باید بر مبنای تحلیل دقیق بازار و مزیت نسبی صورت گیرد، نه صرفا بر اساس شاخص‌های کمی. در غیر این صورت، کشور با مازاد تولید برخی گریدهای کم‌ارزش و کمبود مواد خاص در صنایع پایین‌دستی مواجه خواهد شد. چنین عدم‌توازنی در سال‌های اخیر بارها تکرار شده و باعث افزایش واردات برخی محصولات پلیمری خاص شده است، درحالی‌که همزمان بخشی از تولید داخلی به دلیل نبود بازار مصرف انباشته مانده است.
در جمع‌بندی می‌توان گفت هدف‌گذاری برای رسیدن به سهم ۱۶میلیون‌تنی از تولید جهانی پلیمرها تنها در صورتی تحقق‌پذیر است که همزمان سه محور کلیدی در سیاست صنعتی کشور مورد بازنگری قرار گیرد: تامین پایدار خوراک، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نو و اصلاح ساختار بازار.
تا زمانی که نگاه سیاستگذار بر افزایش ظرفیت اسمی متمرکز است و نه بر توسعه واقعی زنجیره ارزش، افزایش تولید پلیمر در سطح اعداد و آمار باقی خواهد ماند. صنایع پایین‌دستی که می‌توانند بخش مهمی از ارزش افزوده را خلق کنند، هنوز در حاشیه توجه هستند و دسترسی آنها به مواد اولیه پایدار نیست. این در حالی است که کشورهای پیشرو در صنعت پتروشیمی با تکیه بر همین زنجیره‌های پایین‌دستی و توسعه صنایع تبدیلی توانسته‌اند سهم خود را در بازار جهانی تثبیت کنند.
در چنین شرایطی، رشد از ۹ به ۱۶میلیون تن نه یک مسیر قطعی، بلکه هدفی مشروط به اصلاحات ساختاری است. صنعت پلیمر ایران برای آنکه در رقابت جهانی باقی بماند، ناگزیر از عبور از الگوی سنتی تولید انبوه و حرکت به سمت تولید دانش‌بنیان، بهره‌وری بالا و سازگاری زیست‌محیطی است. در غیر این صورت، هرچند ظرفیت‌ها افزایش یابد، سهم واقعی ایران در بازار جهانی پلیمرها به‌جای رشد، در معرض کاهش قرار خواهد گرفت.
