ناترازی برق؛ از مصرف بی‌رویه تا زیرساخت‌های فرسوده
فرسودگی نیروگاه‌ها، عدم سرمایه‌گذاری کافی برای احداث زیرساخت‌های جدید، کاهش ذخایر آبی و به تبع آن افت تولید نیروگاه‌های برق‌آبی از جمله دلایل اصلی این ناترازی هستند. با افزایش هر یک درجه سانتی‌گراد دما، مصرف برق در کشور بیش از ۱۵۰۰ مگاوات افزایش می‌یابد که بخش قابل‌توجهی از آن (حدود ۴۰ درصد) به مصارف سرمایشی اختصاص دارد. در کنار این عوامل، استخراج بی‌رویه و غیرمجاز ارزهای دیجیتال نیز به عنوان یک عامل مهم در فشار بر شبکه برق شناخته شده است. این شرایط نشان‌دهنده یک مشکل سیستمی است که تنها با اقدامات دولتی قابل حل نیست.
با وجود این چالش‌های گسترده، یک راهکار موثر و بالقوه در مقیاس خرد وجود دارد: توانمندسازی ساختمان‌های مسکونی. این ساختمان‌ها که اغلب به عنوان مصرف‌کنندگانی منفعل و بی‌تفاوت به شبکه برق شناخته می‌شوند، می‌توانند به سلول‌هایی فعال، هوشمند و خودکفا تبدیل شوند. مدیریت هوشمند انرژی در سطح محلی و خانگی، نه تنها رفاه و آسایش ساکنان را در زمان بحران تضمین می‌کند، بلکه می‌تواند بار قابل‌توجهی را از دوش شبکه سراسری برق بردارد و کشور را در برابر شرایط ناگوار تاب‌آور سازد.
بررسی داده‌ها نشان می‌دهد که بحران انرژی در ایران تنها نتیجه یک مشکل فصلی یا مقطعی نیست، بلکه یک بیماری مزمن ساختاری است. ریشه‌های این وضعیت در دهه‌ها ضعف مدیریت، یارانه‌های سنگین و قیمت‌گذاری غیرواقعی برق نهفته است. این سیاست‌ها ناخواسته منجر به تشویق مصرف بی‌رویه و غیرمنطقی شده و ناترازی بین تولید و مصرف را تشدید کرده است. این وضعیت، دور باطلی ایجاد کرده که نیاز به رویکردی جامع و سیستمی دارد. در این میان، بخش خانگی که عامل مهمی در افزایش مصرف برق به ویژه در فصل تابستان است، می‌تواند نقش حیاتی خود را از یک جزء مشکل‌ساز به بخشی از راه‌حل تغییر دهد.
مدیریت مصرف هوشمند
بحران برق، نیازمند اقدامات فوری و عملی است که می‌توانند بدون نیاز به سرمایه‌گذاری‌های کلان دولتی، به سرعت اجرا شوند. این اقدامات در سطح خرد، یعنی در مجتمع‌های مسکونی، می‌توانند به صورت چشم‌گیری به کاهش فشار بر شبکه ملی کمک کنند. هیات‌مدیره ساختمان‌ها و ساکنان می‌توانند با بهینه‌سازی مصرف انرژی در مشاعات، سنگ‌بنای تاب‌آوری در برابر بحران را بگذارند.
الف) بهینه‌سازی روشنایی مشاعات
یکی از ساده‌ترین و موثرترین اقدامات برای کاهش مصرف برق در مشاعات، جایگزینی لامپ‌های قدیمی با فناوری‌های نوین است. لامپ‌های رشته‌ای یا فلورسنت با مصرف بالا، بخش قابل‌توجهی از برق ساختمان را به خود اختصاص می‌دهند. لامپ‌های LED با مصرف انرژی تا ۹۰ درصد کمتر و عمر مفید ۲۰ تا ۲۵ برابر بیشتر نسبت به لامپ‌های رشته‌ای، گزینه‌ای ایده‌آل برای کاهش هزینه‌ها و صرفه‌جویی در انرژی هستند.
این صرفه‌جویی روزانه، معادل مصرف یک خانوار پرمصرف در طول یک ماه است. علاوه بر این، نصب سنسورهای حرکتی در راه‌پله‌ها، پارکینگ و ورودی‌ها می‌تواند این صرفه‌جویی را به حداکثر برساند.
ب) مدیریت هوشمند آسانسورها و پمپ‌های آب
آسانسورها و پمپ‌های آب، از جمله پرمصرف‌ترین تجهیزات مشاعات هستند که به ویژه در ساعات اوج مصرف فشار مضاعفی بر شبکه وارد می‌کنند. هیات‌مدیره می‌تواند با توافق ساکنان، استفاده از آسانسور را در این ساعات به موارد ضروری محدود کند. این اقدام ساده، بدون هیچ هزینه اولیه‌ای می‌تواند به مدیریت بار لحظه‌ای کمک کند. در بلندمدت، استفاده از فناوری‌های نوین مانند آسانسورهای هوشمند که تعداد توقف‌ها را بهینه می‌کنند، یا درایوهای بازگشت‌دهنده انرژی که انرژی تولید شده در زمان ترمز آسانسور را به شبکه بازمی‌گردانند و تا ۴۰درصد در مصرف انرژی صرفه‌جویی می‌کنند،
سرمایه‌گذاری مقرون‌به‌صرفه‌ای است. در مورد پمپ‌های آب نیز، راهکارهای متعددی وجود دارد. پمپ‌ها به دلیل جریان راه‌اندازی بالا، انرژی زیادی مصرف می‌کنند. نصب اینورتر یا کنترل‌کننده‌های دور موتور می‌تواند جریان راه‌اندازی را کاهش داده و فشار پمپ را بر اساس نیاز واقعی ساختمان تنظیم کند. علاوه بر این، یک راهکار ساده و موثر، زمان‌بندی کار پمپ‌ها به ساعات غیرپیک مصرف است. با پر کردن مخازن آب در ساعات شب یا صبح زود، می‌توان در ساعات اوج مصرف پمپ را خاموش نگه داشت و از آب ذخیره شده استفاده کرد.
تولید انرژی پراکنده
در کنار مدیریت مصرف، تولید انرژی در مقیاس کوچک و در محل مصرف، یک راهکار راهبردی برای افزایش تاب‌آوری در برابر بحران برق است. آپارتمان‌ها و مجتمع‌های مسکونی می‌توانند با نصب سامانه‌های تولید انرژی، به جزیره‌های کوچک و خودکفا تبدیل شوند.
الف) نیروگاه‌های خورشیدی خانگی
نصب پنل‌های خورشیدی روی پشت‌بام ساختمان‌ها، با توجه به شدت بالای تابش خورشید در ایران، یک گزینه جذاب و بلندمدت است. این پنل‌ها می‌توانند بخشی از برق مورد نیاز مشاعات و حتی واحدهای مسکونی را تامین کنند و مازاد آن را به شبکه سراسری بفروشند. مزایای این سیستم‌ها شامل کاهش هزینه‌های برق، استقلال نسبی از نوسانات شبکه، افزایش ارزش ملک و عمر طولانی (تا ۳۰ سال) است. البته، معایبی همچون هزینه اولیه بالا و نیاز به فضای کافی روی پشت‌بام نیز وجود دارد. در مورد درآمد نیز، وزارت نیرو طرح خرید تضمینی برق را اجرا می‌کند و قراردادهای ۲۰ ساله با مشترکان منعقد می‌کند. با وجود هزینه‌های اولیه بالا، با توجه به طرح‌های حمایتی و نرخ خرید تضمینی، سرمایه‌گذاری در پنل‌های خورشیدی می‌تواند در میان‌مدت و بلندمدت مقرون‌به‌صرفه باشد. علاوه بر طرح خرید تضمینی، تسهیلات بانکی نیز برای متقاضیان فراهم است. قوانین جدید نیز به این حرکت شتاب می‌بخشند. به موجب قانون جدیدی که در سال ۱۴۰۴ در حال تدوین است، نصب پنل‌های خورشیدی برای ساختمان‌های نوساز بالای ۴ طبقه یا با زیربنای بیش از ۱۰۰۰ مترمربع در مناطق پرتابش خورشید، الزامی می‌شود.
ب) ژنراتورهای اضطراری
در شرایطی که امکان نصب پنل خورشیدی وجود ندارد، ژنراتورهای اضطراری می‌توانند به عنوان یک راهکار موقت برای تامین برق ضروری مورد استفاده قرار گیرند. با این حال، استفاده از ژنراتورهای دیزلی باید با مسوولیت‌پذیری کامل همراه باشد. تاکید بر این است که ژنراتورها فقط برای روشن نگه داشتن مصارف حیاتی مانند پمپ آب، آسانسور و روشنایی اضطراری مورد استفاده قرار گیرند، نه برای تامین برق تمامی واحدهای مسکونی.
نتیجه‌گیری و فراخوان به عمل
بحران برق کشور، هرچند چالش‌برانگیز است، اما می‌تواند به فرصتی برای تقویت همبستگی ملی و ارتقای فرهنگ مصرف بهینه تبدیل شود. راهکارها در دسترس و نیازمند اقدامات بزرگ و پیچیده نیستند. با اقدامات ساده‌ای چون جایگزینی لامپ‌های قدیمی با ال‌ای‌دی، زمان‌بندی استفاده از پمپ‌های آب و آسانسور و استفاده مسوولانه از ژنراتورها، می‌توان به شکل ملموسی به کاهش بار از شبکه سراسری کمک کرد.
در کنار این اقدامات، سرمایه‌گذاری در تولید انرژی پاک، به ویژه نصب پنل‌های خورشیدی، یک گام بلندمدت و هوشمندانه است که استقلال انرژی و کسب درآمد پایدار را به همراه دارد. با وجود موانعی چون هزینه اولیه بالا، طرح‌های حمایتی دولتی و قوانین جدید، آینده تولید پراکنده در ساختمان‌ها امیدوارکننده به نظر می‌رسد.
این اقدامات، تنها به معنای صرفه‌جویی نیستند، بلکه نمادی از «عقلانیت جمعی» و«ارتقای کیفیت زندگی» در مقیاس خرد هستند. هر کیلووات‌ساعت برقی که در یک آپارتمان صرفه‌جویی یا تولید می‌شود، می‌تواند برق لازم برای یک بیمارستان، یک کارخانه یا یک کسب‌وکار کوچک را تامین کند و از آسیب به زیرساخت‌های حیاتی کشور جلوگیری نماید.
* کارشناس حوزه انرژی
